CZĘŚĆ I

NAJSTARSZE DZIEJE PARAFII I MIASTA

Czeladź leżąca nad Brynicą jest uważana za najstarsze miasto Zagłębia Dąbrowskiego. Początki istnienia miasta sięgają na pewno roku 1260, chociaż historia miejscowości jest znacznie starsza. Według nie udokumentowanego przekonania, osada zawdzięcza swój początek Kazimierzowi Odnowicielowi (1016-1058), który wznosząc zamek w Będzinie, osadził w pobliżu czeladź zamkową oraz rzemieślników. Według tradycji, król miał powiedzieć: „My tu będziem (Będzin), a tam stanie czeladź”. Jeśli takie polecenie zostało rzeczywiście wypowiedziane, dało zapewne początek najpierw osadzie Czeladź, a potem miastu, jak to bywało w takich przypadkach.

Historia ta jest o tyle prawdopodobna, że Kazimierz Odnowiciel, zdobywając Śląsk dla Korony, a także czyniąc Kraków mocnym ośrodkiem władzy, często korzystał ze szlaku biegnącego ze stolicy w kierunku Niemiec. Czeladź mogła więc już wówczas pełnić jakąś rolę, wszak tu znajdował się jedyny w okolicy bród na rzece Brynicy. Do przyjęcia jest również twierdzenie K. Sarny, że Czeladź była nazwana w średniowieczu „oppidum”, co mogło oznaczać miejscowość obronną, chociaż niekoniecznie. Skoro jednak znajdował się tutaj punkt graniczny między Śląskiem a Koroną, trzeba przyjąć, że było to ważne miejsce dla średniowiecznego władcy.

Oczywiście, zanim powstało miasto Czeladź, jak już wspomniałem, musiała istnieć w tym miejscu osada, „villa”, czyli wieś, należąca do któregoś z księstw. Wiadomo, że według najstarszych wzmianek dokumentalnych, Czeladź należała najpierw do Księstwa Opolskiego, a jej najbliższym sąsiadem był Bytom, oddalony o 5 km na zachód. Był to już w XII wieku duży ośrodek miejski i obronny, powstały na skrzyżowaniu szlaku morawskiego, łączącego Morawy z północną Polską, oraz drogi prowadzącej z Krakowa na Śląsk. XII-wieczne dokumenty potwierdzają znaczenie Bytomia, w którym w imieniu Księcia Opolskiego władzę sprawował kasztelan.

Wiadomo, że w XIII wieku władza kasztelańska w Bytomiu należała do słynnego rodu Gryfitów Śląskich. To właśnie w związku z jednym z Gryfitów, kasztelanem Klemensem z Ruszczy, pojawia się w dokumentach, choć nie po raz pierwszy, nazwa Czeladź (oczywiście w brzmieniu ówczesnym).

A pierwszy raz? Dokładnie nie wiadomo, ale było to przed rokiem 1179. Wówczas to władca Polski, Kazimierz Sprawiedliwy, będąc u Mieczysława Opolskiego, któremu trzymał do chrztu syna, darował chrześniakowi Kazimierzowi część swojej ziemi, a dokładnie okolice Siewierza, Bytomia, Pszczyny, Oświęcimia, Zatora oraz – właśnie Czeladź. Kazimierz Sprawiedliwy uczynił to, pragnąc zaprowadzić zgodę między synami księcia raciborskiego Władysława: Mieczysławem Opolskim i Bolesławem Wrocławskim. Bogaty był to dar, niektórzy historycy piszą, że został dany lekkomyślnie, podczas obficie lejącego się na uczcie wina. Wydaje się jednak, że nie brak w tym darze politycznej przenikliwości, wszak utrzymanie Śląska przy Królestwie wymagało nie lada zabiegów dyplomatycznych.

To oczywiste, że bogate dzielnice Śląska, leżące na prastarych piastowskich ziemiach, zagrożone stałymi najazdami zachodniego sąsiada, nie mogły prowadzić zupełnie niezależnej polityki. Pośród meandrów historii będą się więc pojawiać coraz to nowe próby uzależnienia tych ziem od mocniejszych sąsiadów. Będą nimi Czesi, Austriacy czy Prusacy. Od samego początku więc, każdy władca tej ziemi musiał mieć stałą pieczę nad swoimi zamkami i grodami – musiał dbać o ich obronność. Właśnie związku z tym pojawia się w dokumentach kolejna wzmianka o Czeladzi nad Brynicą. Pochodzi z 1 sierpnia 1228 roku, ze zjazdu kasztelanów i rycerstwa w Rybniku, kiedy to Kazimierz, książę opolski, wydał dekret, w którym postanawia podwyższyć mury obronne wokół zamku i miasta w Opolu. Na pokrycie kosztów przeznaczył m.in. dochody z Niemodlina i Czeladzi. Właśnie wówczas kasztelanem bytomskim był Klemens z Ruszczy, niezwykle oddany księciu, człek zapobiegliwy, mądry i pobożny. Książęcy komes bardzo ofiarnie pełnił swoją posługę dla księcia, zapewne też ponosił z tego powodu duże koszty. Do jego rozlicznych powinności należała także troska o trakt, a więc i o most na tym trakcie, który przechodził przez Brynicę w Czeladzi. Był to sławny most Gawła, łączący szlak Sławkowski przez Czeladź i Siemianowice, z Gościńcem Wielkim, biegnącym do Bytomia. Potem nazwano tę drogę traktem królewskim. Na Gawle pobierano od najdawniejszych czasów myto, dzięki czemu osada Czeladź doczekała się tytułu i praw miejskich. Traktem królewskim z Czeladzi wjeżdżało się do Bytomia przez Bramę Krakowską, a wyjeżdżało Bramą Pyskowicką. Książe Kazimierz ofiarował swoją wieś Czeladź kasztelanowi Klemensowi z Ruszczy w nagrodę za poniesione przez niego koszty przy podwyższeniu murów obronnych miasta Opola. Jak wspomniałem, dokument został wydany w Rybniku 1 sierpnia 1228 roku. Obecni przy jego podpisaniu byli kasztelani: bytomski – Andrzej, oświęcimski – Werner, kozielski – Naczesław, raciborski – Jakub, cieszyński – Jan, mikołowski – Andrzej, a także rycerze z dworu księcia.

Ciekawostką dla nas jest fakt, że ów dokument zawiera także opis mieszkańców Czeladzi, a konkretnie – że zajmowali się hodowlą bobrów dla księcia. Niektórzy autorzy na podstawie tego zapisu wyciągają wniosek dotyczący powstania nazwy Czeladź – mieszkańcy będąc książęcą służbą, mogli być nazywani czeladzią, czyli ludźmi spełniającymi powinności na rzecz dworu książęcego.

Nie posiadamy dokumentu potwierdzającego powstanie miasta Czeladzi. Nie wiadomo dokładnie, kto i kiedy nadał osadzie Czeladź tytuł i prawa miejskie. Niektórzy sądzą, że stało się to przy okazji wspomnianej darowizny dla Klemensa z Ruszczy. Z zachowanego dokumentu wynika, że znajdowała się tutaj karczma, dająca schronienie kupcom jadącym z Krakowa do Opola, Wrocławia, czy dalej do Niemiec. W karczmie miejscowa ludność mogła handlować z wędrownym kupcami, w niej również początkowo załatwiano sprawy urzędowe i sądowe. Wiadomość o istnieniu karczmy jest bardzo ważna, ponieważ w owych czasach karczmy istniały tylko przy szlakach handlowych czy targowiskach, stanowiąc źródło dochodu dla księcia. Niekoniecznie jednak fakt istnienia karczmy potwierdza posiadanie praw miejskich.

Co działo się dalej? Otóż wspomniany Klemens z Ruszczy, można napisać, pierwszy prywatny właściciel Czeladzi, ufundował klasztor Sióstr Benedyktynek w Staniątkach. Był to pierwszy klasztor Benedyktynek w Polsce. Jego ksienią została Wisenna, córka kasztelana, nic więc dziwnego, że na uposażenie klasztoru Klemens z Ruszczy przekazał także Czeladź – jak dodano – z bobrami i karczmą. Potwierdzenie tego nadania znajdujemy w aktach biskupa krakowskiego z 1238 roku, a później księcia Konrada Mazowieckiego, rządzącego bezprawnie także Krakowem z 1241 roku. Tenże książę 5 sierpnia 1243 roku na wiecu pod Myrawą wydał kolejny dokument nadania dla klasztoru w Staniątkach. Jest wśród nich Czeladź nad Brynicą, z bobrami i karczmą.

Na marginesie można dodać, że pierwszy właściciel Czeladzi zasłużył się bardzo królowi polskiemu. Dzięki Klemensowi z Ruszczy, będącemu wówczas wojewodą krakowskim, doszło do zbrojnego starcia zwolenników króla z Konradem Mazowieckim w bitwie pod Suchodołem w 1243 roku. Zwycięstwo rojalistów pod dowództwem Klemensa z Ruszczy umożliwiło objęcie tronu krakowskiego przez prawowitego władcę Bolesława Wstydliwego.

Czasy były niespokojne i okrutne. Dość wspomnieć najazd Tatarów w 1240 roku, którzy pustosząc Polskę, dotarli aż pod Wrocław, przechodząc m.in. przez Czeladź. Pod Czeladzią, według starych przekazów, stoczono krwawą bitwę. Miasto zostało całkowicie zniszczone, a mieszkańcy przez trzy miesiące ukrywali się w okolicznych puszczach. Po odstąpieniu Tatarów, ludność wróciła i odbudowała miasto. Postawiono wówczas, przy zbiegu dzisiejszych ulic Będzińskiej i Grodzieckiej dużych rozmiarów murowany słup z daszkiem, a w jego wnęce umieszczono święty obraz. W tymże miejscu złożono też w ziemi kości zabitych przez Tatarów wojowników.

Poszukując kolejnych zapisów historycznych o naszej miejscowości, natrafiliśmy na dokument księcia opolskiego Władysława z 24 czerwca 1257 roku, wydany, o dziwo, w Czeladzi. Książę Władysław nadał w nim proboszczowi klasztoru Bożogrobców w Miechowie, Henrykowi, prawo urządzenia wsi Chorzów i Białobrzezie na prawie niemieckim. Pośrednio można z tego dokumentu wywnioskować, że w Czeladzi istniał odpowiedni budynek, może był nim, oprócz wspomnianej karczmy, ratusz miejski, w którym mógł zatrzymać się książę i podobny dokument spisać. Wszak spisywanie podobnych dokumentów odbywało się zawsze w sposób uroczysty, przy świadkach, a kończyło ucztą.

Bardzo ważną datą dla dziejów Czeladzi jest rok 1260, w którym Czeladź wróciła do posiadłości księcia opolskiego. Klasztor w Staniątkach otrzymał w zamian od księcia opolskiego Władysława wieś Brokot na Śląsku. Nie ulega wątpliwości, że księciu bardzo zależało na Czeladzi. Wiemy, że za jego panowania nastąpiły lokacje wielu miast na węzłowych szlakach księstwa. Między innymi w 1254 roku lokował miasto Bytom (wykopaliska w tym mieście wskazują, że już wcześniej musiała tam istnieć jakaś osada typu miejskiego), a w 1257 roku nastąpiła lokacja miasta Wodzisław, w którego herbie widnieje pół orła Piastów górnośląskich i pół róży. Lokował też Gliwice, Pyskowice i Rybnik. Książę Władysław nabył również wieś Żory, leżącą na ważnym szlaku handlowym, i od razu dokonał lokacji miasta. Można z tego wnioskować, że najdalej w tym okresie, zapewne w roku 1260, również Czeladź została miastem.

Bardzo istotne jest, że z tego, 1260 roku, posiadamy pierwszą wzmiankę o kapelanie z Czeladzi, Stefanie, który jest wymieniony jako świadek na dokumencie księcia opolskiego Władysława, wystawionym w Raciborzu. W dokumencie jest mowa o zwolnieniu klasztoru w Staniątkach od obowiązku pracy przy zamku w Opolu, w zamian za Niemodlin. Tenże kapelan Stefan dwa lata później widnieje jako świadek na innym dokumencie, dotyczącym Milowic. Wynika z niego, że kapelan Stefan jest równocześnie rektorem kościoła w Czeladzi. Można z tego wnioskować, że Czeladź miała już wówczas prawa miejskie oraz, że znajdował się tutaj kościół albo przynajmniej kaplica – o czym szczegółowo później.

Kontynuując przywoływanie najstarszych wzmianek o Czeladzi w dokumentach historycznych należy wspomnieć, że 12 czerwca 1268 roku w Czeladzi książę Władysław Opolski wydał dokument dla klasztoru Panien Benedyktynek w Orłowej koło Cieszyna. On także w roku 1281 dokonał podziału Księstwa Opolskiego, dzieląc je między swoich czterech synów: Kazimierza, Mieszka, Bolesława i Przemysława. Odtąd istniały: więc Księstwo Opolskie, Cieszyńskie, Raciborskie oraz Bytomsko-Kozielskie. To ostatnie, do którego należała Czeladź, przypadło Kazimierzowi.

Kazimierz przeniósł stolicę swego księstwa do Bytomia, który w tym czasie zyskał nowe mury warowne i umocnienia. Był wszak pierwszym śląskim grodem wysuniętym najdalej na wschód. Obawiając się zbrojnego najazdu Henryka IV, Kazimierz złożył w 1289 roku hołd lenny królowi Czech Wacławowi II. Tym samym po raz pierwszy książę śląski stanął po stronie przeciwników Polski, a konkretnie ubiegającego się o tron Łokietka. W 1306 roku Kazimierz zmienił jednak swoją politykę i zacieśnił swoje stosunki z Krakowem. W 1312 roku, po jego śmierci, miasto przeszło w posiadanie jego syna Kazimierza – Siemowita, a od 1327 roku jego brata – Władysława. Z tego okresu, z 25 maja 1313 roku mamy kolejny zapis, z którego wynika, że książę bytomski Siemowit darował Czeladzi wieś Przełaja (Przełajka), która odtąd (aż do 1820 roku) należała do parafii w Czeladzi.

Książę bytomsko-kozielski Władysław niezbyt umiejętnie władał swoim dziedzictwem. Wpadł w długi, w wyniku których musiał w 1337 roku sprzedać ziemię siewierską swojemu krewnemu, księciu cieszyńskiemu Kazimierzowi. Odtąd Czeladź, a także Siewierz należały do Księstwa Cieszyńskiego. Nowy władca, chcąc umocnić swoje panowanie w miastach i wsiach, nadał im różne przywileje, m.in. w 1339 roku wójtostwu czeladzkiemu nadał dwa łany ziemi nad starym młynem, a także przynależne mu łąki, sadzawki i jeziora. Wójtostwo zostało zwolnione od wszystkich darowizn na rzecz zamku.

W rękach książąt cieszyńskich Czeladź pozostawała aż do 1443 roku. W tym czasie mamy jeszcze w dokumentach liczne zapisy o mieście, m.in. w 1410 roku książę cieszyński Przemysław zapisał Księstwo Siewierskie swemu synowi Bolesławowi. Tenże w 1411 roku potwierdził umowę między panem Janoszem Golszynem, proboszczem św. Małgorzaty z przedmieść Bytomia, a wójtem Czeladzi panem Sedlaczkiem, dotyczącą wydzierżawienia przez proboszcza stawu pod Milowicami z możliwością użytkowania obu brzegów Brynicy.

W 1443 roku książę cieszyński Wacław, będąc w kłopotach finansowych, sprzedał Księstwo Siewierskie Zbigniewowi Oleśnickiemu, biskupowi krakowskiemu za 6 tysięcy grzywien szerokich groszy płaskich. Biskup otrzymał zamek w Siewierzu oraz miasta Siewierz i Czeladź. Zbigniew Oleśnicki kupił Księstwo Siewierskie za poradą Długosza. Jednak objęciu przez biskupa księstwa sprzeciwili się bracia Wacława. Jana Bolesław Opolczyk najechał zbrojno Księstwo Siewierskie, zagarniając także Czeladź. Miasto pozostawało w rękach najeźdźcy trzy lata i dopiero przy pomocy wojsk królewskich zostało odzyskane. Także kilkakrotnie najeżdżał Księstwo Siewierskie Przemko Cieszyński, nie godząc się na utratę piastowskiego dziedzictwa. Wreszcie w 1447 roku podpisano w Krakowie przymierze, ustalając pokój w nadgranicznych posiadłościach zwaśnionych stron. Podczas tej trzyletniej wojny Czeladź została niemal doszczętnie zrujnowana i zniszczona przez wojska Bolesława Opolskiego.

Odtąd ziemia siewierska i Czeladź zostały oderwane od Górnego Śląska i przyłączone do Korony. Tym samym Czeladź stała się miastem granicznym, dzielącym ziemie Korony od Królestwa Czech, którego lennikami zostali książęta śląscy. Jak każda ziemia nadgraniczna, Czeladź będzie wielokrotnie padała ofiarą najazdów i grabieży. I tak po trzech latach względnego spokoju, w roku 1450 na miasto napadły grasujące bandy Ślązaków Jana z Wilczyna, Włodka z Barwałdu, a później Bolka V Opolskiego, Janusza Oświęcimskiego i Przemka z Toszku. Pięć lat później miasto spłonęło, podpalone przez innego rozboja, Jurgę Stosa z Moraw. W 1457 roku Czeladź padła ofiarą rozwydrzonych watach Mikołaja Świeborowskiego, który nie otrzymawszy żołdu od króla Kazimierza Jagiellończyka za udział w wojnie z Krzyżakami, napadł i zniszczył Księstwo Siewierskie. W 1469 roku doszło do sąsiedzkiej wojny czeladzian z bytomianami. Powodem była klątwa biskupa wrocławskiego rzucona na burgrabię bytomskiego, Stanisława Rudzkiego, który odebrał franciszkanom z Bytomia osiem łanów roli. Biskup wrocławski wydał orędzie do sąsiadujących z Bytomiem parafii, aby ich mieszkańcy pomogli franciszkanom odebrać własność. Ponieważ czeladzianie od dawna żywili różne pretensje do Bytomia, z ochotą odpowiedzieli na wezwanie biskupa. Czy pomaszerowali zbrojnie przeciw bytomianom – brak na ten temat zapisów.

Dopiszmy jeszcze, że od 1526 roku, kiedy Czechy dostały się w ręce Habsburgów, Czeladź stała się miastem granicznym z Austrią, która podporządkowała sobie także Śląsk. Po wojnie śląskiej Austrii z Prusami i zawarciu pokoju we Wrocławiu w 1742 roku, Austria utraciła Śląsk, a Czeladź stała się miastem granicznym z Prusami.

Położenie i historia miasta

Miasto Czeladź usadowiło się na cyplu wału skalnego, który odskoczył od grzbietu Jury Krakowsko-Wieluńskiej, aby skończyć się stromo nad Brynicą, pośród wieńca baniastych wzgórz, dochodzących do 300 m wysokości. Brynica płynąca przez miasto była dawniej rzeką spławną i dość groźną. Początek bierze z dwóch źródeł: jedno wytryska pod Ostrężnicą, drugie pod Markowicami, w okolicach Koziegłów. Rzeka wpada do Czarnej Przemszy w Sosnowcu poniżej Radochy. Za czasów Bolesława Chrobrego zwała się Braną, w wieku XIV Brzenicą i Brzeźnicą, a dopiero później Brenicą i Brynicą. Koryto rzeki zmieniało się w ciągu wieków, co niejednokrotnie było przyczyną zbrojnych zatargów. Można napisać, że właśnie Brynica była największym dobrem, a zarazem zmartwieniem mieszczan czeladzkich. Choć bowiem przynosiła znaczne dochody z hodowli bobrów, węgorzy i szczupaków, a także z myta pobieranego na sławnym moście Gawła – częste powodzie powodowały ogromne straty. Rzeka była spławna od ujścia aż po granice Czeladzi. Tam właśnie postawiono na prawym brzegu drewnianą wieżę, która spełniała funkcję latarni. Nieczynną już wieżę zniszczyła powódź w 1736 roku. To wówczas padające przez 73 dni deszcze spowodowały powódź i w następstwie ogromne zniszczenia plonów.

Miasto zostało osadzone na 31 łanach miejskich z dziedzicznym wójtem, który jako uposażenie otrzymał dwa łany roli i zezwolenie na wybudowanie młyna na Brynicy. Miasto posiadało Radę Miejską, której przewodniczył wójt. Był również sąd ławniczy. Z końcem XV wieku na czele Rady Miejskiej stał burmistrz, wybierany przez całą gromadę. Rada składała się z dwunastu rajców, ale wybierano tylko jedenastu, aby nie było między nimi zdrajcy Judasza. Nazwa Rady zmieniała się w ciągu wieków – i tak na przykład w dokumentach z XVI wieku jej nazwa brzmi „Urząd Radziecki Czeladzki”, w XVII wieku – „Urząd Radziecki Burmistrzowski”, w XVIII wieku – „Urząd Miejski Burmistrzowski”, a w XIX wieku po prostu „Magistrat”.

Burmistrza wybierano na okres jednego roku. Po burmistrzu najważniejszą osobą w mieście był Pisarz Miejski Przysięgły, władający biegle językami: polskim, niemieckim i łacińskim. Podczas posiedzenia Rady pisarz siedział w żelaznej, okratowanej altanie, aby nikt do niego nie miał dostępu.

Drugą władzą w mieście był landwójt, który razem z ławnikami tworzył Urząd Miejski Landwójtowski Ławniczy. W zakres władzy landwójta wchodziły sprawy bezpieczeństwa publicznego. Tu znajdował się m.in. Sąd landwójtowski, orzekający w sprawach kryminalnych na wniosek instygatora (prokuratora).

Czeladź pieczętowała się herbem wyobrażającym św. Stanisława, który był patronem kościoła i parafii. W dokumentach od XVI do XVIII wieku znajdują się odciski tej pieczęci. Widnieje na niej postać św. Stanisława w mitrze, z pastorałem w ręku. Napis gotykiem głosi: „sigillum oppidi Czeladź”; w drugim otoku: „Sanctus Stanislaus”. Od roku 1792 herb Czeladzi jest inny, wyobraża piętrową basztę forteczną otoczoną murem, data u góry: 1792. W otoku napis: „Pieczęć miasta Rzeczypospolitey Wolnego Czeladzi”. Od roku 1800 spotyka się również pieczęć przedstawiającą basztę z napisem: „Sigillum civitatis regiae Czelediensis”.

W Księstwie Siewierskim

Czeladź należała do Księstwa Siewierskiego, które tworzyło w Rzeczypospolitej samodzielną enklawę, „extra Regnum” – jak to zapisują kronikarze biskupstwa krakowskiego. Chociaż bowiem ziemia siewierska należała od zarania dziejów do dzielnicy krakowskiej, o czym wyżej była mowa, w 1178 roku Kazimierz Sprawiedliwy, po wypędzeniu z Krakowa Mieszka Starego, zwrócił dzielnicę śląską swemu sprzymierzeńcowi Bolesławowi Wysokiemu, natomiast w interesie utrzymania pokoju wyznaczył Mieszkowi osobną dzielnicę z grodem Raciborzem oraz grodami Bytomiem, Oświęcimiem, Siewierzem i Chrzanowem, odrywając je od wielkoksiążęcej dzielnicy krakowsko-sieradzko-łęczyckiej. Kazimierz Sprawiedliwy liczył na to, że rycerstwo tych odłączonych ziem, związane przeróżnymi węzłami majątkowo-rodowymi z Małopolską, zachowa wierność tak nowemu panu, jak i staremu księciu.

Po podziale ziemi opolskiej w 1281 roku miasto przechodziło kolejno w ręce różnych władców śląskich. M.in. w 1337 roku ziemię siewierską nabył od Władysława, księcia bytomskiego, Kazimierz, książę cieszyński – o czym już była mowa. W nowych rękach ziemia siewierska pozostawała do roku 1443, by przejść, po sprzedaży, pod zwierzchnictwo biskupa krakowskiego.

Choć w 1518 roku książę cieszyński próbował przed sądem rozjemczym króla Zygmunta I obalić prawomocność tej sprzedaży, wyrok rozstrzygnął sporną kwestię na korzyść biskupa krakowskiego. Dokumentem potwierdzającym biskupią zwierzchność w Siewierzu, było hommagium szlachty siewierskiej złożone biskupowi krakowskiemu w 1536 roku.

Pozostając przez dwa wieki w rękach książąt cieszyńskich, a później przechodząc na własność biskupa krakowskiego, ziemia siewierska różniła się ustrojem od innych dzielnic Polski, zbliżając się do ustroju państw zachodnio-europejskich. Biskupi krakowscy, począwszy od biskupa Jana Rzeszowskiego (1471-1488) nosili tytuł księcia siewierskiego i mieli na swoim terenie prawa: miecza, uchwalania ustaw, sądzenia bez odwołania, mianowania urzędników, nadawania przywilejów szlacheckich, bicia własnej monety. Kiedy w 1643 roku powstał w Siewierzu Trybunał, od którego niebyło apelacji do króla, a jedynie do biskupa krakowskiego, sądy w Siewierzu stały się bardzo surowe. Utarło się powiedzenie: „Kradnij, zabijaj…, ale Siewierz omijaj”.

Do obowiązków szlachty siewierskiej należało m.in. złożenie panu przysięgi, ponoszenie ciężarów finansowych, w tym podatków na rzecz np. ufortyfikowania zamku siewierskiego, udział w wyprawach wojennych, utrzymanie posłów. Szlachta nie podlegała obowiązkowi służby wojskowej. Natomiast cieszyła się wszystkimi prawami obowiązującymi w innych częściach Rzeczypospolitej, w tym, z małym opóźnieniem, przywilejem „Nihil novi”. Nie było jednak na tych terenach tradycji rycerskich. Dwa razy tylko zanotowano występ szlachty siewierskiej, pierwszy – podczas napadu Tatarów w czasie bezkrólewia po ucieczce Henryka Walezego, i drugi – gdy biskup Sołtyk został w 1782 roku zatrzymany na zamku przez kapitułę krakowską. W tym drugim jednak przypadku żywiołowy odruch obrony biskupa nie przerodził się w czyn.

W hierarchii świeckiej największe uprawnienia miało pisarstwo grodzkie i ziemskie. Natomiast w hierarchii kościelnej reprezentantami księcia byli proboszczowie w Siewierzu, Czeladzi i Koziegłowach. Księstwo posiadało własne księgi: ziemskie od roku 1440, grodzkie od 1540 oraz trybunalskie od 1643 roku.

Miasto posiadało wiele przywilejów, potwierdzanych przez kolejnych właścicieli: książąt opolskich, cieszyńskich, a od 1433 roku – biskupów krakowskich. M.in. w 1522 roku biskup krakowski Jan Konarski, przebywając w Siewierzu odnowił dla Czeladzi przywileje – dokument jednak uległ spaleniu podczas pożaru miasta. Mieszczanie czeladzcy byli zwolnieni od wszelkich prac przy zamku siewierskim, byli więc uważani za „wolnych”. Przywilej upoważniał wójta i radnych do osadzenia 20 nowych wolnych chłopów, którzy uprawiać mogą po jednym łanie ziemi. Zwolnieni z podatków, muszą dostarczyć po cztery miary pszenicy na św. Zofię i św. Michała Archanioła własnym sumptem na zamek siewierski. Biskup Konarski nadał Czeladzi prawo organizowania dwóch targów: jeden odbywał się na wiosnę w uroczystość św. Stanisława (8 maja), w dzień odpustu parafialnego, a drugi jesienią, w dzień kanonizacji św. patrona, 27 września. Oprócz tych dwóch targów, w każdy wtorek mogły się odbywać zwykłe targi, a opłata targowa była zastrzeżona dla biskupa.

Kolejne przywileje biskupów krakowskich umacniały samorząd miejski, m.in. w 1574 roku miasto Czeladź otrzymało przywilej pobierania opłaty mostowej na rzece Brynicy, potwierdzony w 1792 roku. W 1585 roku przyjęto uchwałę, że każdy nowy mieszkaniec Czeladzi ma obowiązek wyprawić ucztę, a do tego czasu powinien na ostatni jarmark wystawić muszkiet. Inny z przywilejów biskupa krakowskiego, z 1717 roku, zabraniał osiedlania się i zamieszkiwania Żydom w miastach książęcych.

Ostatnim księciem siewierskim był biskup krakowski Feliks Turski (1790-1800). W 1790 roku Sejm Wielki wcielił Księstwo Siewierskie do Korony. Krótko później sejm w Grodnie obalił tę uchwałę i przyrzekł Siewierz zwrócić biskupowi krakowskiemu. Do wykonania tej uchwały jednak nie doszło. Po trzecim rozbiorze Polski (1795) ziemia siewierska znalazła się w granicach państwa pruskiego, a obszar dawnego Księstwa Siewierskiego stanowił terytorium Nowego Śląska. W 1800 roku papież Pius VII wyłączył parafie Nowego Śląska z diecezji krakowskiej i włączył je do diecezji wrocławskiej.

W 1807 roku, kiedy powstało Księstwo Warszawskie, w jego granicach znalazła się ziemia siewierska, włączona do departamentu kaliskiego. Po upadku Napoleona Kongres Wiedeński ustalił nowe granice Polski. Siewierz włączono do Królestwa Polskiego, podległego imperium rosyjskiemu, a dokładnie guberni kaliskiej. Po jej podziale, Czeladź należała do guberni piotrkowskiej, która przetrwała do wybuchu I wojny światowej.

Z chwilą utworzenia diecezji kieleckiej w 1878 roku Czeladź, a także inne miejscowości dekanatu bytomsko-siewierskiego, zostały włączone do nowej diecezji.

Dodajmy jeszcze, że w okresie niewoli narodowej Czeladź utraciła prawa miejskie. Była to kara, jaką nałożyły władze zaborcze za pomoc, jakiej miasto udzieliło powstańcom styczniowym w 1863 roku. Czeladź ponownie odzyskała prawa miejskie w 1915 roku.

Kiedy powstała parafia?

W administracji kościelnej Czeladź należała od początku do archidiakonatu krakowskiego oraz dekanatu bytomskiego, który od średniowiecza zmieniał kilkakrotnie swą nazwę, m.in. na sławkowski, siemoński czy siewierski. Zależało to od miejsca zamieszkania dziekana. Dekanat bytomski był bardzo rozległy, o czym świadczy przynależność do niego takich miast jak Olkusz, Siewierz, Bytom, Mikołów, Mysłowice, Będzin, Repty…

Nie można podać dokładnej daty powstania parafii w Czeladzi, choć wolno przypuszczać, że stało się to wkrótce po kanonizacji św. Stanisława, która miała miejsce 17 września 1253 roku. Biskupa krakowskiego Stanisława ze Szczepanowa wyniósł na ołtarze papież Innocenty IV w Asyżu. Następnego roku, 8 maja, biskup krakowski Prandota dokonał w katedrze na Wawelu podniesienia kości Męczennika i ogłoszenia jego kanonizacji w Kościele polskim. Było to ważne wydarzenie historyczne.

Zasłużony i wspominany już często na tych kartach książę opolski Władysław miał szczególną cześć dla św. Stanisława. Książę uczestniczył w krakowskich uroczystościach kanonizacyjnych 8 maja 1254 roku. Zapewne przeżył mocno tę uroczystość, skoro w Raciborzu, głównym po Opolu mieście Księstwa Opolskiego, ufundował klasztor i kościół Ojców Dominikanów, a jednym z jego patronów ustanowił właśnie św. Stanisława. Kościół w Raciborzu był konsekrowany w 1258 roku i jest pierwszą w Polsce świątynią pod wezwaniem św. Stanisława.

Jak już pisałem, tenże książę Władysław przebywał w Czeladzi 24 czerwca 1257 roku, kiedy to wystawił dokument dla bożogrobców w Miechowie. Wówczas wśród świadków tego dokumentu nie znajdujemy imienia miejscowego duchownego. Natomiast już 3 lata później, w dokumencie wystawionym przez księcia Władysława w Raciborzu, pojawia się imię kapelana Stefana z Czeladzi. Oznacza to, że przed rokiem 1260, kiedy Czeladź należała do benedyktynek w Staniątkach, nie mógł książę Władysław założyć w mieście parafii. Gdy tylko w 1260 roku przejął Czeladź na własność, w dokumentach pojawia się imię pierwszego kapelana. Można z tego wnioskować, że tego roku erygowano również parafię. Nic też dziwnego, że jej patronem został nowo ogłoszony polski święty, patron Polski i Krakowa, cieszący się od swojej śmierci wielką czcią wiernych.

Przy parafii Czeladź pojawią się wkrótce miejscowości będące jej uposażeniem: wieś Milowice, później Siemianowice i Wojkowice Komorne. W Księdze uposażeń, czyli w Liber beneficiorum Jana Długosza z roku 1440 znajdujemy zapis, że w Czeladzi znajduje się kościół parafialny pod wezwaniem św.Stanisława Biskupa i Męczennika. Należy do biskupów krakowskich. Zbudowany jest z drzewa modrzewiowego. Miasto posiada 29 łanów opodatkowanych, trzy łany wolne, jeden należący do wójtostwa, z których płacone są dziesięciny w pieniądzach, z każdego łanu po sześć groszy. Pleban i kościół posiadają własne pola i łąki jako swoją majętność. Plebania była drewniana i znajdowała się tuż obok kościoła. Przylegały do niej trzy ogrody, w których hodowano warzywa i owoce.

Dokładny zapis wielkości majątku kościelnego pochodzi dopiero z XVII wieku. Wynika z niego, że pola plebańskie rozciągały się od „murowanej Bożej Męki” na przedmieściu czeladzkim, przy drodze do Bytomia, ćwierć mili wzdłuż Brynicy, aż do granicy z Milowicami. Na tym terenie był folwark i dwór, stały też domy mieszkalne 13 rodzin chłopskich uprawiających ziemię kościelną za czynsz. Do plebana należał również młyn wodny nad Brynicą. Pleban ponadto otrzymywał dziesięcinę pieniężną i snopową.

Miasto Czeladź obowiązane było do płacenia świętopietrza do Stolicy Apostolskiej. Pierwszy zapis na ten temat pochodzi z 1325 roku i wymienia plebana czeladzkiego o imieniu Świętopełk. Między 1346 a 1358 rokiem kościół w Czeladzi płacił do Rzymu świętopietrze w wysokości ok. 12 marek i 10 skojców (1 marka liczyła pół funta srebra; 1 marka miała 24 skojce).

Bardzo wiele zapisów w dokumentach dotyczy właśnie spraw majątkowych, płacenia dziesięcin lub świętopietrza. Dowiadujemy się z nich np. o rozprawie, jaka w 1438 roku toczyła się przed sądem biskupim w Krakowie pomiędzy proboszczem Czeladzi Michałem, a Marcinem Zborowskim, starostą Oddanowic, w sprawie dziesięciny z Zagórza, którego właścicielem był Jan Rzeszowski, kanonik krakowski. Z zapisu w dokumencie wynika, że parafia w Czeladzi sięgała aż po Zagórze.

O obszarze parafii najpełniej informują akta wizytacyjne. I tak, dokument wizytacyjny z 1598 roku podaje, że do parafii czeladzkiej należały: miasto Czeladź oraz wsie Milowice, Siemianowice, Przełajka, Wojkowice Komorne. 100 lat później do parafii należy również wieś Dąbrówka. Można jeszcze dodać, że pewną trudność dla parafii stwarzał fakt, że miejscowości Siemianowice i Przełajka leżały już poza Księstwem Siewierskim i należały do Księstwa Bytomskiego.

Pod opieką św. Stanisława

Jeśli istnieją przesłanki mówiące o możliwości powstania Czeladzi za Kazimierza Odnowiciela, można też przypuszczać, że biskup krakowski Stanisław ze Szczepanowa (ok. 1030-1079) mógł już za życia być znany mieszkańcom osady. Niektórzy wskazują na możliwość założenia przez niego tutaj ośrodka kultu. Za tym przekonaniem przemawia to, że jako biskup był on niezwykle gorliwym pasterzem i bardzo dbał o stan powierzonej sobie diecezji.

Brak dokładnych źródeł mówiących o tym, jakie były przyczyny konfliktu Biskupa z królem Bolesławem Śmiałym. Według tradycji, Biskup wyrzucał królowi niemoralne życie. Konflikt doprowadził do krwawej tragedii. 8 maja 1079 roku, kiedy biskup Stanisław celebrował Mszę św. na Skałce w Krakowie, został zabity przez królewskich siepaczy, albo też – jak głosi późniejsza tradycja – samego króla. Konsekwencje były tragiczne dla króla. Musiał uchodzić z kraju, natomiast cześć dla Biskupa przerodziła się w kult, co doprowadziło do kanonizacji, dokonanej 8 września 1253 roku przez papieża Innocentego IV w bazylice św. Franciszka w Asyżu. Bulla kanonizacyjna z 17 września 1253 roku ustalała święto na dzień 8 maja; rocznik kapitulny krakowski oraz kalendarz krakowski z drugiej połowy XIII wieku podają 11 kwietnia 1079 roku jako dzień śmierci św. Stanisława.

Uroczystość tzw. podniesienia relikwii świętego Biskupa i Męczennika oraz ogłoszenia jego kanonizacji w Polsce odbyła się w Krakowie 8 maja 1254 roku. W uroczystości brali udział, wraz z nuncjuszam papieskim w Polsce, arcybiskup gnieźnieński i biskupi: wrocławski, poznański, płocki, litewski, ruski oraz biskup krakowski Prandota; z książąt byli obecni: Bolesław Wstydliwy, Kazimierz (ksiażę kujawsko-łęczycki), Przemysław z Wielkopolski i Ziemowit z Mazowsza. Kult i kanonizacja św. Stanisława Biskupa i Męczennika przyczyniły się do zjednoczenia rozbitych dotąd i skłóconych ze sobą dzielnic i do jedności polskiego narodu. Z Krakowa kult św. Stanisława rozszerzył się na wszystkie dzielnice ówczesnej Polski, na sąsiednie Czechy i Morawy, następnie dotarł na Węgry, do Austrii (klasztor St. Florian), Trydentu i Bazyliki św. Piotra oraz kaplicy papieskiej w Rzymie.

Kult św. Stanisława, Biskupa i Męczennika, od czasów jego kanonizacji aż do schyłku starej Rzeczypospolitej, splatał się w jedno z polskim poczuciem narodowym i państwowym. Doniosłe zwycięstwa nad Zakonem Krzyżackim pod Płowcami i Grunwaldem przypisywano orędownictwu św. Stanisława. Poeci renesansowi pisali panegiryki ku czci tego Patrona Polski, nawet jeśli byli cudzoziemcami, których los sprowadził do naszego kraju. U jego grobu w katedrze na Wawelu zawieszono zdobyte na wrogach znaki i sztandary. Ostatni król, Rzeczypospolitej, Stanisław August Poniatowski ustanowił w 1785 roku order św. Stanisława, a kaznodzieje (m.in. tak wybitni, jak Kołłątaj czy Woronicz) w dniu 8 maja głosili patriotyczne kazania.

W miarę rozpowszechniania się kultu św. Stanisława Biskupa i Męczennika powstał ożywiony ruch pielgrzymkowy do jego grobu – relikwii złożonych w katedrze na Wawelu. Najbardziej znane były pokutne pielgrzymki królów polskich przed koronacją z Wawelu na Skałkę. Następcy króla Bolesława Śmiałego pragnęli w ten sposób przepraszać św. Stanisława za zbrodniczy czyn ich poprzednika.

W czeladzkim kościele, od samego początku poświęconym św. Stanisławowi, jego obraz znajdował się w głównym ołtarzu. Tak było w starej drewnianej świątyni pamiętającej Długosza, a także w nowej, murowanej, która po wielu przeróbkach dotrwała do początku XX wieku. Również w nowym, neoromańskim kościele do lat sześćdziesiątych wisiał nad głównym ołtarzem obraz tego Świętego. Dopiero ustawienie nowego ołtarza głównego oraz namalowanie w absydzie polichromii przez prof. Macieja Makarewicza spowodowało przeniesienie obrazu do bocznej kaplicy.

Obok parafii, także samo miasto od samego początku oddało się pod opiekę św. Stanisława Biskupa i Męczennika, czego wyrazem były herb oraz pieczęć, a w nich postać Świętego. Nie jest do końca jasne, dlaczego herb miasta Czeladzi z 1792 roku odchodzi od dotychczasowego przedstawienia postaci św. Stanisława, a pojawia się wieża, ulegając z czasem modyfikacji – baszta lub mur obronny.

Zmiana ta dokonała się w okresie między pierwszym a drugim rozbiorem Polski, rok po uchwaleniu Konstytucji 3 Maja, która nadała statut wolnych miast królewskich miastom w Rzeczpospolitej, czyli również Czeladź wyjęła spod władzy biskupa krakowskiego. Uchwała Sejmu Wielkiego nadawała mieszczanom wiele przywilejów, m.in. nabywania dóbr ziemskich, dostęp do rozmaitych godności, uwalniała miasta od nadzoru starostów i wojewodów, poddając samorząd kontroli królewskiej.

Jak pisze Artur Rejdak, Czeladź uzyskała 27 kwietnia 1792 roku od króla Stanisława Poniatowskiego liczne przywileje, a także zapis o nadaniu nowego herbu i pieczęci, na których znajduje się „starożytna wieża murowana” z dwoma kondygnacjami i trzema oknami. Jak się wydaje, wieża w herbie i pieczęci zastępująca postać św. biskupa Stanisława, wyraża „starożytną” rotundę na Skałce, gdzie poniósł on męczeńską śmierć. Skałka stała się bowiem symbolem kultu św. Stanisława. Dlatego herb Czeladzi zaproponowany przez króla – dwukondygnacyjna budowla murowana z trzema oknami wydaje się być tą krakowską rotundą na Skałce. Żadne inne właściwie nie istnieje, ponieważ Czeladź w XVIII wieku nie miała zamku, wieży lub baszty, ani też murów obronnych.

Kościoły i duchowni

Jak już wyżej wspomniano, nie posiadamy dzisiaj dokumentu erygującego parafię w Czeladzi, na pewno jednak kościół istniał już przed rokiem 1260, skoro w dokumencie z tą datą podano imię kapelana czeladzkiego: Stephanus. Parafie bowiem powstawały zgodnie z ustaloną praktyką: najpierw fundator budował kościół, a potem biskup posyłał kapłana.

Kolejnym duchownym, którego imię znamy – jest Świętopełk. Jego imię pojawia się w związku z płaceniem świętopietrza w 1325 i 1327 roku. Z XIV wieku znamy imię jeszcze jednego plebana, którym był Johan. W XV wieku występują imiona duchownych: Stanisław (1435), Mikołaj Niebylszczyc (1437), Jan (1439), Zygmunt (1449-1452), Michał Motyka (1489), Stanisław Hanusborg (1497).

Nie znamy wyglądu pierwszego kościoła -istnieje tylko wzmianka, że był drewniany. Zapewne spłonął podczas pożaru miasta w 1495 roku. W 1515 roku pleban czeladzki, Andrzej z Koprzywnicy, zezwolił mieszczanom brać darmo drewno z lasów plebańskich na odbudowę spalonego miasta oraz kościoła. Jego budowa ciągnęła się przez kilka lat. Nie była jeszcze ukończona, kiedy w 1522 roku plebanem czeladzkim został ks. Stanisław Borek, doktor obojga praw, archidiakon i kanonik krakowski. Był prałatem kolegiaty sandomierskiej, w młodości kształcił się w Bawarii i Rzymie razem z późniejszym biskupem krakowskim Piotrem Tomickim. Był jedną z najwybitniejszych postaci kościoła krakowskiego pierwszej połowy XVI wieku.

Nie wiemy, czy w ogóle odwiedził Czeladź, czy też sprawował rządy jedynie przez swego komendatariusza. Można domniemywać, że kiedy został zarządcą odbudowy zamku biskupiego w Siewierzu, mógł bywać w Czeladzi, dzięki czemu przyczynił się do zakończenia budowy miejscowego kościoła, a także zwolnienia czeladzian z danin na rzecz zamku w Siewierzu. Faktem jest, że m.in. w 1526 roku za jego staraniem kmiecie Jan i Maciej Jabuszowie oraz Jan Kyda z Milowic zostali zwolnieni od kar kościelnych, za co zobowiązali się po jednym korcu owsa i jednym żyta ofiarować na budowę kościoła. Z akt wizytacyjnych wiadomo, że budowę zakończono w 1529 roku.

Podczas zarządzania parafią czeladzką przez Stanisława Borka, biskup krakowski Piotr Tomicki (1524-1535) wydał dokument, który dawał 40 dni odpustu tym, którzy nawiedzą kościół w Czeladzi, wyspowiadają się, będą uczestniczyć we Mszy św. oraz złożą dowolną ofiarę na cele świątyni. Tenże biskup zatwierdził również przywileje dla miasta Czeladzi. Miasto płaciło dziesięcinę biskupom krakowskim z 29 łanów ziemi 4 miary pszenicy, którą dostarczano do zamku siewierskiego. Wolne od podatku były 2 łany wójtowskie, 5 niw i 5 ogrodów. Ze stawu miejskiego, leżącego między ogrodem plebańskim a biskupim, mieszkańcy oddawali 4 duże ryby. Mieszczanie obojga płci byli zobowiązani do pilnowania i obrony stawu biskupiego. Miasto posiadało dwie piwiarnie: jedną wolną, drugą wójtowską. Tylko z nich wolno było mieszkańcom korzystać. Mieszczanie byli wolni od robót na rzecz biskupa, ale każdego roku dziewięciu mężczyzn miało budować lub remontować coś służącego dobru ogółu lub też zostać powołanych do prac przy zamku siewierskim. Czeladź otrzymała prawo zorganizowania dwóch jarmarków w roku, jeden na św.Stanisława w maju, drugi – jesienią. Ponadto w każdy wtorek odbywał się jarmark wolny, podczas którego nie pobierano opłat. Czeladzianie byli zwolnieni z opłat, kiedy przybywali na jarmark do Siewierza.

Jako ciekawostkę dopiszmy, że ks. Stanisław Borek, już jako pleban czeladzki, otrzymał w 1523 roku szlachectwo, po czym został dwukrotnie wysłany do Rzymu – raz jako komisarz w sprawie opisu życia i cudów św. Jacka podczas procesu kanonizacyjnego, z czego doskonale się wywiązał. Po raz wtóry słała go do Rzymu królowa Bona, dochodząc praw do księstwa Bari, po śmierci Izabeli, matki księżnej barskiej. Również i z tego posłania ks. Borek dobrze się wywiązał. Pozostawił także po sobie piękne wspomnienie w Akademii Krakowskiej, ustanawiając jako pierwszy stypendia dla ubogich studentów, które, pomnożone z czasem przez inne darowizny, zostały nazwane borkarnami. Otrzymywali je słuchacze teologii do czasu pierwszej wojny światowej. Darowany mu przez królową Bonę plac za kościołem św. Michała na zamku w Krakowie przekazał wikariuszom katedralnym. Po śmierci w 1556 roku został pochowany obok swego przyjaciela, biskupa Piotra Tomickiego, w jego kaplicy w katedrze na Wawelu.

Zapewne ks. Stanisław Borek dość szybko zrzekł się beneficjum w Czeladzi, bo w latach 1527-1529 jako pleban działał w tym mieście ks. Wojciech z Koprzywnicy, bakałarz z Akademii Krakowskiej, protegowany ks. Borka.

W latach 1534-1572 proboszczem czeladzkim był ks. Stanisław Górski, kanonik krakowski i płocki, profesor Akademii Krakowskiej. Wcześniej biskup Tomicki przybrał go za domownika i polecał mu wiele ważnych spraw do załatwienia, a umierając powierzył spisanie testamentu, w którym do wiernych sług go zaliczył. Ks. St. Górski pochodził z niezamożnej szlachty mazowieckiej. Pracował w kancelarii królewskiej, a także sekretarzował królowej Bonie. Uporządkował źródła do dziejów Polski i ogłosił w zbiorze zwanym Acta Tomiciana. Znany był jako dobry gospodarz, dobry pan dla chłopów, gorliwy w pełnieniu swoich obowiązków. W Czeladzi zachowała się pamiątka jego hojności i gorliwej służby: pozłacany srebrny kielich i patena.

W dokumentach dzierżawy parafii czeladzkiej z czasów ks. Górskiego jest mowa o miejscowym wikariuszu i magistrze szkoły. Wikariusz miał mieszkanie w domu plebańskim, prawo łowienia ryb na swój użytek, posiadał ogród i część pola, dziesięcinę z Przełajki, kolędę i kwestę. Magister szkoły miał: dziesięcinę z Rozdzienia oraz pensję u proboszcza. Ks. Stanisław Górski zmarł w opinii człowieka zacnego 12 marca 1572 roku.

Zapewne za sprawą ks. Górskiego, następca biskupa Tomickiego, Jan Gamrat, dowiedziawszy się, że kościół w Czeladzi wymaga naprawy, że brak mu koniecznych ksiąg i innych sprzętów potrzebnych do sprawowania kultu i aby zachęcić wiernych do ofiar na wymienione cele, 21 stycznia 1539 roku potwierdził nadanie 40 dni odpustu tym, którzy kościół nawiedzą, będą na Mszy św. oraz złożą ofiarę na odnowienie świątyni.

W 1577 roku jako pleban czeladzki występuje Erazm z Kamieńca, kanonik kolegiaty kieleckiej. Poza tą wzmianką nic więcej o nim nie wiadomo.

W latach 1595-1604 proboszczem czeladzkim był Łukasz Sobkowicki, kanonik skalbmierski i kustosz kielecki. W okresie jego rządów pomagali mu wikariusze: Szymon Figiel w 1600 roku, Jan Suchawski w 1601 roku, Feliks Węgrzyński w 1602 roku, Wojciech Gagatowski i Jan Itzen w 1604 roku.

W 1595 roku odbyła się wizytacja w parafii czeladzkiej, a także konsekracja kościoła, dokonana przez ks. Krzysztofa Kazimierskiego, prepozyta tarnowskiego, delegowanego przez biskupa krakowskiego. Pozostawiony przez niego protokół zawiera opis kościoła w Czeladzi, który jest murowany i konsekrowany, ma cztery kielichy, krzyż srebrny, monstrancję srebrną. Obok kościoła stoi dzwonnica, w dolnej części murowana, w górnej drewniana, posiadająca dwa dzwony. Dachy kościoła i dzwonnicy były pokryte gontem. Na dachu kościoła znajdowała się mała wieżyczka, w której umieszczono pięknie zdobioną sygnaturkę. Nad głównym wejściem do kościoła wznosiła się wysoka wieża, zwieńczona barokowym hełmem. Mury kościoła były wsparte piętnastoma szkarpami. Wewnątrz kościół był trzynawowy, o wybielonych ścianach. Znajdowały się w nim cztery ołtarze murowane i konsekrowane, opatrzone pieczęciami, posiadające nie uszkodzone mense ołtarzowe, nakryte trzema obrusami. W mensie ołtarza głównego były relikwie św. Stanisława Biskupa i Męczennika. Przed głównym ołtarzem wisiał miedziany świecznik spełniający funkcję wiecznej lampki. W głębi z prawej strony, na kamiennej kolumnie, stała pozłacana puszka z Sanctissimum. Całość była nakryta zamykaną żelazną kratą. Sufit kościoła był z desek ozdobionych kolorowymi malowidłami. Nie podano w aktach, co przedstawiały malowidła. Wszystkie okna były zaszklone. Na ścianach wisiało kilka dużych obrazów, których wizytator również nie opisał.

Ten pierwszy obszerny opis wizytacji zawiera również spis ksiąg liturgicznych, jakie znajdowały się w kościele. Były to więc: mszał rzymski, graduał pergaminowy w dobrym stanie, antyfoniarz, psałterz, agenda Powodowskiego oraz postylla Jakuba Wujka, czyli kazania na każdą niedzielę i święto oraz Biblia Wujka.

Dopiszmy jeszcze, że dokument wizytacyjny wymienia, że na utrzymanie plebana przeznaczone są pola, które zaczynają się przy murowanej kolumnie Ukrzyżowanego i ciągną się nad rzeką Brynicą na południe, do granic Milowic. Dworu i poddanych nie ma. Pleban otrzymuje dziesięcinę ze wsi Dąbie, leżącej w parafii Wojkowice Kościelne, z Zagórza, Siedlca, Klimontowa, z pól kmiecych, które należą do parafii mysłowickiej, ze wsi Przełajka i Rozdzień, ma również staw nad Brynicą. Jest dom wybudowany przez obecnego proboszcza, jest także dom dla wikarego oraz rektora szkoły. W mieście jest szpital, który nie ma innego utrzymania poza ogrodem, i ma dwóch kuratorów z mieszczan. Do parafii należą: miasto Czeladź, wsie Milowice, Siemianowice, Przełajka i Wojkowice Komorne. Na podstawie wspomnianych akt wizytacyjnych z 1595 roku, sporządzonych w 1598 roku, można napisać, że Czeladź należała do najlepiej uposażonych parafii w księstwie siewierskim.

Jako ciekawostkę można przytoczyć pochodzącą z tych czasów opis mówiący o praktykach religijnych, a właściwie o surowych karach, jakie spadały na parafian, dających zły przykład innym. M.in. wizytator biskupi w 1598 roku bardzo dokładnie sprawdzał, kto z parafian zaniedbał obowiązek spowiedzi i Komunii św. wielkanocnej. Dlatego parafianie: Szymon Kibka, krawiec Augustyn Łętowski oraz szewc Sikora, którzy nie przystąpili do tych sakramentów, mieli to uczynić do pierwszej niedzieli Adwentu, w przeciwnym wypadku będą musieli się stawić osobiście u biskupa w Krakowie. Podobnie mieszczanie: Kuja i Kalacha, którzy nachodzili plebana i złorzeczyli mu, mają się zgłosić do wizytatora. Wszyscy lichwiarze, którzy się nie wyspowiadali, albo jeszcze nie uczynili restytucji, mają być pozbawieni pogrzebu kościelnego.

W latach 1606-1650 plebanem czeladzkim, a zarazem siewierskim, a także dziekanem bytomskim był ks. Andrzej Skarżyński. Akta wizytacji z 1611 i 1619 roku wspominają go jako dobrego i gorliwego kapłana, oraz przemyślnego i pracowitego gospodarza. Za jego rządów w 1610 roku w kościele czeladzkim zbudowano tęczę między prezbiterium a nawą, na której umieszczono dużych rozmiarów krzyż z wizerunkiem Chrystusa.

Kiedy w 1611 roku wizytował parafię Piotr Skidziński, archidiakon Zawichostu, w opisie dotyczącym kościoła znalazły się m.in. słowa, że świątynia jest zakurzona, niektóre okna wyłamane, konfesjonałów brak. Jest organ muzyczny, ambona po stronie Ewangelii, cyborium w ołtarzu, chrzcielnica, ołtarze murowane, zakrystia murowana. Jest szpital dla ubogich składający się z dwóch izb. W protokole znajduje się zarządzenie, aby metryki pisał sam proboszcz, a nie rektor szkoły, w formie przepisanej przez kardynała Bernarda Maciejowskiego, biskupa krakowskiego.

Wziął sobie te słowa napomnienia ks. Skarżyński do serca, bo podczas kolejnej wizytacji kanonicznej parafii w 1618 roku, Jan Fox, archidiakon katedry krakowskiej który ją przeprowadził wymienia, że w kościele są dwa dzwony i sygnaturka, okna w dobrym stanie. Przed Najświętszym Sakramentem pali się lampka. Są także cztery kielichy, jeden darowany przez proboszcza Stanisława Górskiego, jest także konfesjonał. W powizytacyjnym sprawozdaniu znalazły się polecenia: zamykać cmentarz i chrzcielnicę, kupić puszkę do przechowywania Najświętszego Sakramentu, tabernakulum umieścić w głównym ołtarzu, kupić jeszcze jeden konfesjonał, spis parafian trzymać w zakrystii, zaprowadzić księgę zawartych małżeństw, ofiary na kościół zapisywać w księdze przeznaczonej do tego.

Kiedy w 1628 roku zmarł Fryderyk Paszek, dziedzic Milowic i Dąbrówki, człowiek bardzo zacny i zasłużony dla ojczyzny i świątyni, ks. Skarżyński polecił go pochować w podziemiach kościoła czeladzkiego. Zbudowano mu dużych rozmiarów pomnik renesansowy. Pomnik przedstawiał Mękę Pańską, u stóp krzyża klęczał z prawej Imć Paszek przy karabeli, a z lewej, w staropolskim ubiorze, jego małżonka. (Obecnie płyta z tego pomnika jest wmurowana w ścianę wewnętrzną kościoła).

Ks. Andrzej Skarżyński pozostawił po sobie znaczny majątek, który w całości przenaczył na kościoły w Czeladzi i Siewierzu. Za życia troszczył się o godny wygląd i porządek w kościele. Skutecznie walczył z wadami parafian, a zwłaszcza z nałogiem pijaństwa. W 1647 roku erygował Bractwo św. Anny, a w 1650 roku dobudował do kościoła kaplicę Najświętszej Maryi Panny Niepokalanej, z której dochód przeznaczył na utrzymanie parafialnej szkoły. Przed śmiercią ufundował altarię Matki Bożej – o czym mowa będzie szerzej w rozdziale o kulcie Matki Bożej Pocieszenia. Dzięki niemu kult Matki Bożej Pocieszenia słynął na okolicę i przyciągał licznych pielgrzymów.

Po nim parafię objął ks. Stanisław Rap (1650-1654), syn rajcy krakowskiego, doktor obojga praw po Akademii Krakowskiej. Był równocześnie plebanem w Siemonii. W Czeladzi otrzymał nowo ufundowaną altarię Matki Bożej. Kolatorami byli mieszczanie: burmistrz – Stanisław Gola, ławnicy – Albert Kielian, Marcin Cyryn, Albert Kawka. Ks. Rap w 1654 roku zrezygnował z probostwa czeladzkiego.

Od 1655 do 1678 roku proboszczem czeladzkim był ks. Józef Bełza, syn zamożnego kupca krakowskiego, doktor teologii i prawa kanonicznego, protonotariusz apostolski, prepozyt kościoła św. Jana w Krakowie. Wykształcenie zdobył na uniwersytetach we Włoszech. Przybył do Czeladzi z probostwa w Wojkowicach Kościelnych. Gorąco popierał rozwój powstałego Bractwa św. Anny. Parafią w Czeladzi zarządzał przez komendatariuszy: Jakuba Rudnickiego i Tomasza Czerniewicza. Za jego rządów w 1661 roku Urząd Miejski Landwójtowski i Ławniczy rozsądził następującą sprawę. Ojciec Ambroży Grzybowski z Zakonu Dominikanów, kapelan ks. Józefa Bełzy, plebana czeladzkiego, został zelżony przez mieszczanina Wojciecha Gniotkowicza. W dzień świętych Piotra i Pawła Gniotkowicz, będąc w stanie nietrzeźwym wykrzykiwał na ulicy: „Skurczysynowie, popi, włóczęga, kapica”. Ludzie zgorszeni próbowali go uciszyć, wypychali go z domów, jeśli do któregoś wszedł. Gniotkowicz został skazany na dwa tygodnie więzienia, leżenie krzyżem przez 3 niedziele podczas uroczystego nabożeństwa w kościele, odwołanie tych słów przy zgromadzonych parafianach oraz przeproszenie obydwu księży w obecności dwóch szlachciców. Gdyby mu się to jeszcze raz przydarzyło, miał zostać wydalony z miasta. Gniotkowiczowi przysługiwało prawo apelacji do Sądu Biskupiego w Siewierzu w terminie 11 dni. W apelacji potwierdzono wyrok sądu czeladzkiego, zwalniając Gniotkowicza jedynie od kary więzienia.

9 maja 1671 roku biskup krakowski Andrzej Trzebicki, książę siewierski, nadał statut czeladzkim rzemieślnikom: szewcom, krawcom, kowalom, sukiennikom, kuśnierzom, bednarzom i rzeźnikom. Było to formalne założenie cechu tych rzemiosł. Zachowała się z tego czasu stara pieczęć cechowa. Każdy cech posiadał własną ustawę, którą zatwierdzała Rada Miejska, następnie ustawę aprobował sam król. Według tej ustawy dla miasta Czeladzi, przejezdni rzemieślnicy, a także Żydzi, nie mogli, pod surowymi karami, wykupywać większej ilości wyrobów rzemieślniczych. Biskup zawarł też w ustawie polecenia religijne, mianowicie zarządza, aby na każde Suche Dni i wigilie rzemieślnicy zamawiali w kościele Mszę św. za dusze zmarłych braci i sióstr, od której winni płacić kapłanom po 18 groszy. Jeśliby który z nich nie był na tej Mszy, winien oddać 1 funt wosku do skrzynki cechowej. Do cechu w Czeladzi należeli rzemieślnicy sąsiednich miejscowości: Sosnowca, Siemianowic i Siewierza. Cech połączonych rzemiosł dotrwał do 1835 roku.

Od 1674 roku każdy przyjęty na stałego mieszkańca Czeladzi musiał składać następującą przysięgę: „My NN. obiecujemy Magistratowi, jako pierwszej zwierzchności naszej przełożonej wszelakie posłuszeństwo i Miastu naszemu szczerość, wierność i porządne a słuszne sprawowanie, jak się mieszczanom przystoi i należy. Tak mi dopomóż Panie Boże, Matko Boska Przenajświętsza i Wszyscy Święci. Amen.”

1 listopada 1678 roku plebanem czeladzkim został ks. Stanisław Rembiński, doktor filozofii. Był kapłanem bardzo gorliwym, ale równocześnie mało pobłażliwym dla kościelnych dłużników. Znany jest z tego czasu charakterystyczny epizod. 15 grudnia 1699 roku, w III niedzielę Adwentu, ks. Jan Kosmalski, altarzysta w kościele w Czeladzi, działając w imieniu proboszcza Stanisława Rembińskiego, polecił zapalić świece i bić w dzwony, i wyszedłszy na ambonę podczas nabożeństwa rzucił klątwę na kmieci ze wsi Przełajka, za uporczywe niepłacenie dziesięciny należnej kościołowi czeladzkiemu.

Podobne upomnienia z ambony, chociaż nie w postaci klątwy, padały dość często nie tylko na kmieci, ale mieszczan i szlachtę, uchylających się od zapłaty należnych podatków kościołowi w Czeladzi. Kroniki z tych lat notują wiele procesów sądowych wszczętych w tej sprawie. Bardzo często sankcją na dłużników było ogłoszenie ich nazwisk z ambony z groźbą wyklęcia z Kościoła, póki zaległości nie uregulują.

Za plebaństwa Stanisława Rembińskiego Jmć Pan Kreczyk, dziedzic z Przełajki, wybudował i urządził przy kościele czeladzkim nową kaplicę. Spełnił tym samym ślub, jaki był złożył wybierając się z królem Sobieskim pod Wiedeń: jeśli szczęśliwie powróci, wystawi kaplicę. Odtąd kaplica ta w czeladzkim kościele zwała się kreczykowską. Miała ona trzy ołtarze, a także stałego kapłana, który był na utrzymaniu kreczykowskiego dworu. Niestety, po śmierci Kreczyka jego starszy syn, Józef Konstanty, człowiek niesłychanie porywczy i awanturniczy, prowadził ciągłe spory z następnym plebanem czeladzkim, ks. Stanisławem de Heldt Nawdziewiczem, proboszczem od 1706 roku.

Nowy pleban był kanonikiem chełmskim i opatowskim. Napisał w kronice o swoim poprzedniku, że był człowiekiem wielkiej skromności, a zarazem nad wyraz oszczędnym. Niestety zmarł nagle, nie pozostawiwszy testamentu. Dlatego różne osoby rozdrapały jego pieniądze, a najwięcej otrzymali księża emeryci w krakowskim domu. Jak zauważył nowy proboszcz, pieniądze te należały się bardziej kościołowi czeladzkiemu, ponieważ świątynia jest zniszczona, podobnie plebania i zabudowania gospodarcze. Pisał: „Dachy kościoła, plebani i folwarku porosłe trawą. Naczynia, bielizna i utensylia kościelne podarte i brudne. Na folwarku jedna para wołów, dwa stare konie – ścierwy do pracy, i dwie krowy tejże wartości. Narzędzi żadnych. Drzwi i bramy bez żadnych zamków i kłódek. Obrzydliwość wygląda zewsząd”.

Ksiądz proboszcz de Heldt Nawdziewicz prowadził przez wiele lat proces przed Sądem Biskupim w Krakowie o przynależność parafialną wsi Dąbrówka, która od wieków należała do parafii w Czeladzi, jednak od pewnego czasu była obsługiwana przez plebana z Bogucic. Choć władza duchowna rozstrzygała kilkakrotnie, że Dąbrówka należy do Czeladzi, dziedzic Jerzy Kamiński razem z poddanymi złożyli pisemne oświadczenie, że chcą należeć do Bogucic.

Drugim stałym utrapieniem ks. Nawdziewicza był wspomniany Imć Pan Józef Konstanty Kreczyk, który pamiętając, że to jego ojciec jest fundatorem kaplicy w kościele czeladzkim, chciał nią rządzić po swojemu. Doszło nawet do tego, że 19 marca 1714 roku Kreczyk wyciągnął szablę w kościele i pobił nią proboszcza. Za ten bandycki czyn biskup krakowski Michał ze Słupowa Szembek rzucił na Kreczyka klątwę i obłożył ekskomuniką. Nie doczekał się winowajca zdjęcia z niego kary kościelnej. Tknięty apopleksją, zmarł z końcem 1715 roku. Pochowano go obok muru cmentarnego.

Po śmierci ks. Nawdziewicza w 1718 roku proboszczem czeladzkim został ks. Jakób Kopecki (1718-1725), bakałarz św. teologii, kanonik i kustosz u św. Stanisława w Krakowie, wikariusz katedralny w Krakowie. W notatkach zapisał, że zastał kościół murowany ze zwykłego kamienia, w trzech miejscach zniszczony. Miał cztery okna reperowane, otoczony był murem. Dzwonnica nie miała drzwi i była mocno nachylona, grożąc upadkiem przy poruszaniu dzwonami, gdyż wtedy trzęsła się. Do kościoła prowadzą troje drzwi: jedne od zachodu zamykają się wewnątrz, drugie od południa – mają na sobie malowane obrazy, trzecie, małe miedziane, ozdobione bardzo starymi obrazami. Chrzcielnica kamienna z posągiem św. Jana, wyżej figury Ukrzyżowanego ze statuami. Ołtarze: wielki – otoczony kratą drewnianą z obrazem św. Stanisława; Najświętszej Maryi Panny – przy tym ołtarzu jest prebendariusz; ołtarz Niepokalanego Poczęcia w kaplicy zbudowanej przez Kreczyka, obdarzony odpustami; ołtarz św. Anny – uprzywilejowany w każdą środę, obraz rzeźbiony.

Ksiądz Jakób Kopecki był gorliwym plebanem. W każdą niedzielę prowadził w kościele naukę katechizmu. Chodząc po kościele, objaśniał prawdy wiary, po czym wypytywał, kto ile zrozumiał. Zachowywał przy tym spokój i troszczył się o każdego parafianina.

Po nim w latach 1725-1773 plebanem czeladzkim był ks. Maurycy Michał Kownat Kornecki, syn podstolego krakowskiego, prokurator generalny i dziekan kapituły gnieźnieńskiej, kanonik krakowski. Podczas jego rządów nawiedziła miasto w 1736 roku tragiczna powódź, którą spowodowały padające przez 73 dni deszcze. Straty były ogromne.

Również w 1736 roku odbył się w mieście tajemniczy proces sądowy przeciwko Katarzynie Włodyczkowej. Nie wiadomo o co dokładnie została posądzona i oskarżona przed sądem landwójtowskim w Czeladzi. Oskarżycielem był Wojciech Twardziszewski. Bez należytych dowodów winy, po bardzo pobieżnym śledztwie, skazano oskarżoną na karę śmierci. Wyrok został wykonany przez kata z Wrocławia. Oskarżona posiadała znaczny majątek, co spowodowało, że oskarżyciele i sądzący zyskali sporo dóbr doczesnych. Do dowodów przeciw oskarżonej dołączono i ten, jakoby miała czynić czary, wierzyć w zabobony i gusła.

Historia ta ma swój dalszy ciąg. Odbyła się bowiem rozprawa rewizyjna w Sądzie Biskupim w Siewierzu. Do Czeladzi zjechał komisarz biskupi, ks. Marek Laskowski, który w imieniu kardynała Jana Aleksandra Lipskiego, ówczesnego biskupa krakowskiego, zdecydowanie podważył wyrok sądu czeladzkiego. Wyszło na jaw, że sądzący, a więc landwójt Bartłomiej Solecki oraz burmistrz Wojciech Żądliński, załatwili swoje osobiste porachunki, a nadto zagarnęli majątek Włodyczkowej. Obydwaj zostali skazani na karę kilkutygodniowego więzienia, zapłacenie grzywien oraz klęczenie przez kilka niedziel w kościele z zapaloną świecą. Nie wolno im było odtąd pełnić żadnego urzędu.

W długim okresie sprawowania urzędu proboszcz przez ks. Maurycego Korneckiego miary nieszczęścia w parafii dopełnił niewyjaśniony pomór dzieci w roku 1772 oraz – pierwszy rozbiór Polski.

W latach 1773-1777 parafią czeladzką zarządzał ks. Franciszek Ossowski, absolwent Akademii Krakowskiej, dziekan gnieźnieński i kanonik krakowski. Od 1773 roku był również koadiutorem kurii krakowskiej.

Kolejnym plebanem w Czeladzi w latach 1777-1800 był Wawrzyniec Hechtans, dobry i gorliwy duszpasterz, protegowany przez biskupa krakowskiego Kajetana Sołtyka. Za jego rządów w 1783 roku spisano inwentarz kościoła i majątku parafialnego. Czytamy w nim, że farne miasto Czeladź ze wsiami Milowice, Przełajka, Siemianowice i Wojkowice Komorne liczy 1500 wiernych. Do spowiedzi w obecnym roku przystąpiło 1200. Kościół murowany, pokryty gontem, ma wieżyczkę z dzwonkiem w mniejszym chórze, także gontem pokrytą. Podprzybitka z tarcic jest stara, spróchniała, z prostym malowaniem. Podłoga z drzewa, popsuta w nawie. W prezbiterium podłoga z kamienia. Ściany kościoła w pięciu miejscach od strony wschodniej mocno porysowane. Okien w kościele – pięć, niektóre potłuczone. Dalej dokument wizytacyjny wymienia znajdujące się trzy stare konfesjonały, cztery ołtarze. W głównym ołtarzu znajduje się obraz św. Stanisława, a nad nim św. Józefa. W bocznym ołtarzu z lewej – obraz św. Jana Nepomucena, z prawej – św. Anny, a nad ołtarzem ponadto obraz św. Mikołaja. W czwartym ołtarzu obraz Pocieszenia Najświętszej Maryi Panny, a wyżej obraz Zbawiciela Świata. Do kościoła jest dobudowana kaplica z ołtarzem Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny. Sklepienie kaplicy mocno zarysowane. Nad amboną obraz św. Franciszka Ksawerego. Dalej tęcza drewniana, na niej krzyż. Chór murowany z trzema oknami. Tam znajduje się dwunastogłosowy organ. Od strony południowej duże drzwi obite blachą. Od wschodu kruchta murowana, sklepiona, z której prowadzą drzwi do kościoła, również obite blachą. Dzwonnica nad wielkimi drzwiami murowana, w niej znajdują się dwa dzwony oraz sygnaturka za konających. Dalej jest cmentarz obwiedziony murem. Od strony zachodniej – kostnica, bardzo spustoszona. Perły, o których wspomniano w poprzednich inwentarzach, wszystkie są ze szkła. Podczas włamania złodziej skradł 20 nitek korali.

W 1779 roku z polecenia biskupa krakowskiego Kajetana Sołtyka, ks. Józef Olechowski, archidiakon i sędzia generalny, ostro wystąpił przeciwko ściąganiu przez księży żądaniu opłat od wiernych za „kartki wielkanocne”, a także przez organistów za przystąpienie do spowiedzi. Takie opłaty ściągano już wcześniej, powszechny był także zwyczaj, że niektórzy księża za spowiedź wielkanocną żądali od ludzi wykonania jakichś prac przy kościele. Zakazujące tych praktyk zarządzenie ogłoszono z ambony w Czeladzi. Wśród innych poleceń znalazł się również zakaz udzielania ślubów po południu, ponieważ weselnicy albo nawet i nowożeńcy przychodzą do kościoła nietrzeźwi. A jeśli ślub wypada w niedzielę, nawet nie idą do kościoła na Mszę św. Ślubu należało więc udzielać rano po spowiedzi i Komunii św. O ile to możliwe, nie powinno udzielać się ślubów w dzień powszedni.

Tenże Biskup zniósł również pojawiające się, czysto świeckie, zwyczaje towarzyszące niektórym nabożeństwom, np. strzelanie z armat, moździerzy, strzelb podczas odpustu, rezurekcji czy Bożego Ciała. Zdarzały się bowiem liczne nieszczęśliwe wypadki. Biskup polecił także nie ustawiać dziwacznych jasełek i grobów Chrystusa, nie zaścielać słomą kościoła w dzień Bożego Narodzenia, nie rzucać owsa w dzień św. Szczepana, nie wozić figury Pana Jezusa na osiołku po kościele.

11 czerwca 1783 roku pochowany został ks. Wojciech Wysocki, prebendariusz przy kościele czeladzkim. Miał 37 lat życia, w kapłaństwie 13. Ciało złożono w krypcie koło ołtarza św. Anny.

Kolejna wizytacja parafii czeladzkiej odbyła się 26 czerwca 1784 roku. Przeprowadził ją ks. Antoni Dunin Kozicki, wizytator generalny krakowski, delegowany przez Michała Jerzego Ciołka, arcybiskupa gnieźnieńskiego, administratora biskupstwa krakowskiego i Księstwa Siewierskiego. W dekrecie powizytacyjnym czytamy m.in., że kościół cały jest murowany, ale od fundamentów w bardzo złym stanie, zarysowany i bliski upadkowi, zagrażający nieszczęściem dla wiernych uczestniczących w nabożeństwach. Rządca tutejszy w dochodach nieobfity, nie może być przymuszony, aby zaradzić dawnym szkodom. Jedyna nadzieja zostaje w skarbie i szczodrobliwości przełożonego Księstwa i Diecezji i tego kościoła kolatora.

Wizytator polecił także, aby obraz Pocieszenia Przedziwnej Maryi został przeniesiony do kaplicy, a znajdujący się tam obraz Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny przenieść do zakrystii.

Kolejnym plebanem w Czeladzi w latach 1800-1845 był ks. Jakób Krupiński, honorowy kanonik katedry kieleckiej, pełniący w kurii kieleckiej funkcję prepozyta i egzaminatora. Proboszczem był najdłużej z wszystkich dotychczasowych plebanów. Przeżył czas wojen napoleońskich, kiedy to w 1805 roku przez Czeladź maszerowały wojska rosyjskie na pomoc królowi pruskiemu przeciw Francji, potem zaś zainstalowała się w mieście załoga napoleońska pod dowództwem Jana Nepomucena Sułkowskiego, byłego oficera austriackiego, który pod osłoną wojny łupił przygraniczne tereny śląskie. Jego wojsko zostało pod Mysłowicami pobite przez oddział Prusaków.

Na mocy traktatu zawartego w Tylży 9 lipca 1807 roku Czeladź znalazła się w nowo powstałym Księstwie Warszawskim. 1 maja 1808 roku zaprowadzono Akta Stanu Cywilnego w połączeniu z metrykami kościelnymi, wskutek czego proboszczowie zostali urzędnikami stanu cywilnego. Wprowadzono do prac kancelaryjnych kodeks zwany napoleońskim, akta zaczęto sporządzać w języku polskim, w formie protokołów.

Po upadku Napoleona Czeladź znalazła się w zaborze rosyjskim. Przechodzące przez Czeladź w 1813 roku wojska rosyjskie doszczętnie ograbiły mieszczan ze wszelkiego mienia, tak że zagrażał mieszkańcom głód.

Ważnym wydarzeniem dla miasta był wybuch powstania listopadowego, w którym uczestniczyli także Czeladzianie, a samo miasto było punktem przerzutu powstańców na Zachód.

10 lipca 1846 roku proboszczem czeladzkim został ks. Wojciech Janecki. Parafia liczyła wówczas 2912 wiernych. Swoją posługę sprawował do 1864 roku. W tym czasie wybuchło powstanie styczniowe, w którym uczestniczyło około 60 uzbrojonych Czeladzian. Miasto wspomagało również powstańców finansowo. Najlepsze świadectwo „powstańcze” wystawili Czeladzi sami zaborcy, odbierając jej prawa miejskie.

Po ks. Wojciechu Janeckim administratorem parafii został, na krótko, ks. Józef Gąsiorowski, dotychczasowy proboszcz w Gołonogu i dziekan siewierski. Natomiast proboszczem, jeszcze tego roku, został ks. Ludwik Hiacenty Satalecki. Urząd sprawował do 1908 roku. Od niego zaczyna się historia budowy nowego kościoła w Czeladzi, czemu poświęcimy osobne rozdziały.

Kult Matki Bożej Pocieszenia

Kult maryjny w naszym kraju stał się charakterystyczną cechą katolicyzmu, a także ważnym składnikiem kultury narodowej. Szczytowym okresem rozwoju tego kultu był wiek XVII, czas wojen obronnych oraz oporu przeciw protestantom. Szczególnie dwa wydarzenia podkreśliły i wzmocniły maryjność Polaków w tym czasie: cudowna obrona Jasnej Góry przed Szwedami oraz śluby lwowskie Jana Kazimierza i zarazem ogłoszenie Matki Bożej Królową Korony Polskiej. Nic więc dziwnego, że Obraz częstochowski otoczony był ogromną czcią i sławą. Oblicza się, że w wieku XVII znajdowało się w kościołach kraju około 400 obrazów wzorowanych na Czarnej Madonnie. Każda z tych świątyń tworzyła mniej lub bardziej znane sanktuarium maryjne. W tym też mniej więcej czasie pojawiły się w kościołach polskich obrazy Matki Bożej Pocieszenia.

W dokumentach historycznych nie ma wzmianki o początkach kultu Matki Bożej Pocieszenia w Czeladzi. Wiadomo jedynie, że w połowie XVI wieku, kiedy drewniany kościół znacznie podupadł, biskup krakowski, będący zarządcą miasta, polecił wystawić świątynię murowaną. W tym celu obdarzył przywilejem czterdziestodniowego odpustu tych wszystkich, którzy nawiedzą czeladzki kościół i pomogą w jego odbudowie.

Jak można się domyślać, tak w starym kościele, który rozebrano, jak i w nowym – murowanym, istniał kult Matki Bożej. Akta wizytacyjne z roku 1594 umieszczają w spisie obrazów znajdujących się w kościele czeladzkim również obraz Matki Bożej Pocieszenia oraz istniejący przy tym ołtarzu prebendariusz. W roku 1649 dziekan bytomski a zarazem proboszcz czeladzki, ks. Andrzej Skarżyński erygował altarię przy ołtarzu Matki Bożej Pocieszenia, którą dwa lata później, 5 maja 1651 roku, potwierdził biskup krakowski Piotr Gembicki. W praktyce oznaczało to że przeznaczono określoną sumę pieniędzy na utrzymanie kapłana, którego zadaniem było adorowanie i organizowanie nabożeństw przy ołtarzu Pani Czeladzkiej – jak również nazywano obraz Matki Bożej Pocieszenia. Właśnie z biskupiego dokumentu dowiadujemy się m.in., że przed Matką Bożą Pocieszenia w każdą sobotę odbywało się nabożeństwo z litanią, a w niedzielę i święta dzieci odmawiały różaniec. W dalszych wzmiankach w kronice parafialnej oraz w aktach wizytacyjnych jest mowa o zapisach na rzecz ołtarza, a także wotach, jakimi przyozdobiono tenże obraz.

W tych ciężkich dla kraju czasach, kiedy jedna wojna jeszcze się nie kończyła, a już wybuchała następna, ludzie gromadzili się przed cudownymi wizerunkami Matki Bożej, prosząc o opiekę, dziękując za ratunek. W czeladzkich kronikach świadczą o tym liczne wzmianki o łaskach, jakie otrzymywali wierni za przyczyną Matki Bożej, a także wspomniane wota i sznury korali, które w tamtych latach zawieszano przy obrazie.

W 1655 roku, kiedy szwedzki potop zalał Polskę, wojska Karola Gustawa zajęły także Czeladź, okupując ją na przełomie września i października. Do grudnia stacjonował w mieście duży oddział Szwedów. Wkrótce jednak partyzanci pod dowództwem Żegockiego i Tomickiego wyzwolili miasto. Szwedzcy rajtarzy, wycofując się z tych terenów, dokonywali gwałtów i rabunków, palili, niszczyli oraz grabili wszystko, co miało jakąś wartość. Choć kościół ocalał, zapewne zaginęły wota przy obrazie Matki Bożej Pocieszenia, a samo miasto przedstawiało żałosny widok. Dość napisać, że 5 lat później, kiedy przejeżdżała tędy przyszła małżonka króla Michała Wiśniowieckiego, Eleonora, nie znaleziono w Czeladzi odpowiedniego miejsca, aby mogła odpocząć.

Dopiero 30 lat później miasto, przyjmując króla Jana III Sobieskiego, mogło monarchę godnie powitać, a także zaprosić w progi czeladzkiej świątyni na chwilę modlitwy przed Matką Bożą Pocieszenia. Zapewne wówczas zaśpiewano przy królu maryjną pieśń, której refren brzmiał:

Matko Pocieszenia, nieba, ziemi Pani!

Tobie my, Polacy, serca niesiem w dani,

i w opiekę się oddajem, starych ojców obyczajem.

Hołd Ci niesiem uwielbienia, Święta Matko Pocieszenia,

nie opuszczaj nas.

Najstarsze instytucje w mieście

Wspominając najstarsze instytucje w mieście, mam na myśli głównie szpital i szkoły. Szpital powstał w średniowieczu jako wyraz troski o bliźnich będących w wielkiej potrzebie. Chodziło o czynną miłość bliźniego. Dlatego to Kościół od początku budował i opiekował się przytułkami dla osób chorych, biednych i bezdomnych. Od początku też miejsca takie nazywano szpitalami (hospitale). Budowano je poza miastem, przy drogach, rzekach i mostach.

W XVI wieku sobór trydencki powierzył duchowieństwu pieczę nad szpitalami, zalecając, aby takie miejsce znalazło się w każdej parafii. Ówczesne sprawozdania z wizytacji zawierały zawsze opis z działalności takiej instytucji.

Pierwszą wiadomość o parafialnym szpitalu w Czeladzi przekazuje dokument wizytacyjny z 1598 roku. Dowiadujemy się z niego, że szpital znajdował się przy drodze do Bytomia, w okolicy mostu na rzece Brynicy. Był to niewielki dom, do którego przylegał ogródek. Przed szpitalem stał drewniany krzyż z Panem Jezusem namalowanym na blasze. Szpital składał się z dużej izby, w której był kominek z piecem kaflowym, oraz mniejszego pokoju dla zarządcy, zwanego pater hospitarium, którego zadaniem było przyjmowanie chorych, a także wpisanie ich do specjalnej księgi.

Szpital utrzymywał pleban, wyznaczając na ten cel odpowiednią sumę pieniędzy ze swego uposażenia. I tak np. ks. Andrzej Skarżyński przeznaczył na szpital 100 florenów. Przebywało wówczas w szpitalu przeciętnie ok. pięciu osób.

Przed szpitalem codziennie gromadzili się ubodzy i bezdomni. Zajmowali się nimi parafianie wyznaczeni przez plebana. Byli to najczęściej członkowie powstałego Bractwa św. Anny, które w statucie miało wpisaną opiekę nad ludźmi chorymi i biednymi.

Znacznie ważniejszym od prowadzenie szpitala zadaniem parafii, było zajmowanie się oświatą. Pierwsza wzmianka o istnieniu szkoły parafialnej w Czeladzi pochodzi z 1542 roku. Wówczas to pleban czeladzki Wojciech z Koprzywnicy przejął opiekę nad szkołą parafialną. Wynika z tego, że szkoła taka istniała już wcześniej, a pośrednim dowodem na to są studenci Akademii Krakowskiej pochodzący z Czeladzi. Pierwszym był Conradus syn Jana, wymieniony w katalogu studentów Akademii Krakowskiej w 1420 roku. W roku 1444 zostali wpisani na Uniwersytet Krakowski „Petrus i Nicolaus Mroceslay de Czelancz”, w 1595 – Andreas Martini, w 1634 – Adamus Sebastiani, w 1639 – Mateusz Kawcikowski, w 1771 – Franciscus Jesephi Schulc i Johannes Stanislai Zasadzki, w 1772 – Sebastianus Sebastiani Sztuczenski.

Od początku budynek szkoły mieścił się przy kościele. W aktach wizytacyjnych widnieją nazwiska pierwszych rektorów szkoły, a także informacje o stanie budynku. Np. z 1651 roku pochodzi wzmianka, że szkoła była mocno zniszczona, a wizytator polecił plebanowi wybudować nową szkołę. W 1721 roku istniał nowy budynek szkolny, z dwoma salami do nauczania, z oknami i piecami kaflowymi w każdej sali. W pomieszczeniu sypialnym dla uczniów znajdowały się dwa okna, piec kaflowy i kominek. Pokój i kuchnia stanowiły mieszkanie rektora szkoły. Przy szkole było też mieszkanie dla kantora – organisty, który prowadził naukę śpiewu dla chłopców i grał na organach w kościele podczas nabożeństw.

Szkoła utrzymywała się z ofiar parafian. Część ofiar pochodziło z altarii ołtarza Matki Bożej w kościele. Nauczanie prowadził rektor. Znane są tylko dwa nazwiska rektorów czeladzkich szkół, a mianowicie z roku 1598 – Tomasza Markowskiego i z roku 1692 – Jana Twardziszewskiego.

W szkole uczono pacierza, niektórych psalmów, początków łaciny i śpiewu kościelnego, rachunków, pisania dokumentów i listów. Uczniowie byli dzieleni na dwa oddziały: pueri i scholarów, czyli klasy początkujące i starsze. Jakie osiągano wyniki? Trudno to stwierdzić.

Znamienitsze karty historii

W okresie walk o tron polski między Maksymilianem Austriackim a Zygmuntem III Wazą, przebywał w latach 1588-1589 na Śląsku oraz w Olkuszu i Będzinie kardynał Hipolit Aldobrandini, legat papieski, późniejszy papież Sykstus V, który miał uwolnić wziętego do niewoli pod Byczyną i osadzonego w zamku krasnostawskim arcyksięcia austriackiego Maksymiliana, brata cesarza. Negocjacje były długie i uciążliwe. Kardynał mieszkał dłuższy czas w Bytomiu, a jadąc do Będzina na układy z panami polskimi, kilkakrotnie przejeżdżał przez Czeladź. 12 stycznia 1589 roku kardynał ze swoim dworem wybrał się z Bytomia do Będzina. W Czeladzi wyjechali mu naprzeciw panowie polscy, m.in. biskup kujawski Hieronim Rozrażewski oraz marszałek i hetman wielki koronny Jan Zamojski na czele dobrze uzbrojonej konnej jazdy (150 jeźdźców). Wysiadłszy z sani, podeszli by powitać kardynała. Jazda otoczyła powóz kardynała i prowadziła go aż do zamku będzińskiego. Z wież zamku na powitanie zabrzmiały trąby. Kardynał przebywał w Będzinie do 21 stycznia, po czym znowu przez Czeladź powrócił do Bytomia. Podróż tę odbywano jeszcze wiele razy, aż 21 lutego stanęła wreszcie ugoda między stronami, a dokonało się to w ratuszu czeladzkim. 9 marca podpisano układ zwany Paktami Będzińskimi, choć ze względu na miejsce podpisu pakty powinny zwać się czeladzkimi. Zaprzysiągł je król polski w Lublinie 24 maja 1589 roku, a 14 lipca cesarz austriacki w Pradze. Arcyksiążę Maksymilian został wypuszczony z więzienia i odprowadzony na Śląsk. Widząc znaczną liczbę cesarskiego wojska przysłaną na powitanie, krzyknął, że przysięgać pokoju nie ma zamiaru. Wówczas Mikołaj Zebrzydowski chciał go za to ukarać i byłoby doszło do rozlewu krwi, gdyby nie interweniował biskupa Goślickiego. Działo się to na moście granicznym w Czeladzi.

* * *

7 grudnia 1623 roku przybyły do Czeladzi oddziały Jaroszyńskiego, Strojnowskiego, Sieradzkiego i Pangińskiego, które brały udział w wojnie trzydziestoletniej. Oddziały te, będące zbieraniną rozmaitych ludzi, splądrowały miasto. Nawet w dostatnio zaopatrzonej karczmie w rynku nie pozostawiono przysłowiowej kropli piwa, miodu czy gorzałki.

Czeladzianie nie zapomnieli jeszcze plagi przemarszu wojsk, a już na wiosnę 1624 roku Wojciech Mieroszewski, właściciel Michałkowic, Bańgowa i Siemianowic, zagarnął mieszczanom i plebanowi z Czeladzi pola uprawne na prawym brzegu Brynicy, należące do zniszczonej wojną wsi i folwarku Jakubowice. Zrozpaczeni Czeladzianie słali posłów do króla i biskupa krakowskiego, prosząc o pomoc i ratunek. Biskup Marcin Szyszkowski przynaglał króla, który prowadził w tej sprawie pertraktacje z cesarzem austriackim Ferdynandem. Powołana komisja nie rozstrzygnęła sporu, ponieważ ani Mieroszewski, ani Czeladzianie nie chcieli odstąpić od swoich roszczeń. Na nic zdały się zabiegi Mieroszewskiego, aby komisje wydały korzystne dla niego orzeczenie. Miotany wściekłością, posuwał się nawet do bicia mieszczan. Sprawy nie rozstrzygnięto. Mieroszewscy sprzedali część swoich gruntów. W 1721 roku należały one do hrabiego Donnersmarka, który obsadził Jakubowice zbrojną strażą i kazał strzelać do każdego zbliżającego się Czeladzianina. Zrozpaczeni mieszczanie chwycili za broń. Na wzgórzach nadbrynicznych doszło do walki, która zakończyła się porażką mieszczan. Sprawę ożywiła. Znowu zjechały do Czeladzi komisje, które przyznały Czeladzianom prawo do spornych gruntów. Mimo ostatecznego rozstrzygnięcia tego sporu, jeszcze do XIX wieku dochodziło w tym miejscu do gwałtów, aresztowań, a nawet morderstw.

* * *

W 1655 roku przez Czeladź maszerowała armia szwedzka idąca na Kraków. Miasto zostało doszczętnie splądrowane, mieszkańcy na wiele lat popadli w nędzę. 15 września 20 tysięcy szwedzkich żołnierzy stanęło pod Krakowem. Dowodził król Karol Gustaw oraz generałowie Douglas i Wittenberg. Hetman Stefan Czarniecki miał 1800 żołnierzy, nieliczną pomoc ze strony okolicznej szlachty i mieszczan krakowskich oraz 12 armat. Po trzytygodniowym oblężeniu Karol Gustaw wezwał obrońców do poddania się. 17 października nastąpiła kapitulacja. Stefan Czarniecki wyszedł z Krakowa. Razem z wojskiem doszedł pod Siewierz, a i zapewne część wojsk rozlokował w Czeladzi, Będzinie i Wojkowicach Kościelnych. Hetman stanął kwaterą w Siewierzu na zamku i stamtąd słał gońców do rozległych posiadłości biskupa krakowskiego, przygotowując się do walki z najeźdźcą. Trzymiesięczny rozejm wykorzystał na zbrojenie wojska i werbunek ochotników. 5 listopada 1655 roku Stefan Czarniecki wydał w Siewierzu Uniwersał, w którym nawoływał, aby każdy stanął do walki z nieprzyjacielem Rzeczypospolitej.

* * *

Rok 1683 kojarzy się każdemu Polakowi z wiktorią Wiedeńską. Także w Czeladzi świętowano zwycięstwo polskich wojsk nad turecką potęgą. Jednak przedtem miasto przeżyło przemarsz oddziałów ciągnących pod Wiedeń. Kroniki notują, że 18 sierpnia tegoż roku miasto z całym przepychem powitało zagranicznych gości, którzy mieli powitać polskiego króla i jego armię. W imieniu cesarza Austrii, Leopolda, króla Jana III Sobieskiego witali przedstawiciele szlachty śląskiej. 19 sierpnia pod wieczór zjechał do Czeladzi najstarszy królewicz, Jakób Sobieski w towarzystwie dwóch Radziwiłłów i hrabiego Denhoffa młodszego, z oddziałem husarii i dwiema kompaniami gwardii przybocznej. Następnego dnia przejeżdżały przez Czeladź oddziały armii króla Jana III Sobieskiego w liczbie około 25 tysięcy jazdy, 28 armat i 3 tysięcy wozów. 21 sierpnia przybył do Czeladzi król Jan III Sobieski w otoczeniu rycerstwa ks. Przeborowskiego, jezuity, kapelana królewskiego. Monarcha prezentował się bardzo dostojnie: ubrany był w niebieski żupan przetykany złotem, ozdobiony klejnotami. Karocę ciągnęło 6 bułanych koni.. Po krótkim postoju w mieście, król ruszył ku mostowi na Brynicy, skąd droga wiodła na Bytom. Tam przywitał króla wspaniałą oracją baron Wilczek.

W ciągu kolejnych 5 dni przemaszerowało przez Czeladź 5 pułków piechoty z księciem Wiśniowieckim na czele i 8 tysięcy Litwinów. Kroniki niemieckie wspominają, że w straży tylnej szło jeszcze 5 tysięcy Armeńczyków, noszących na głowach wysokie czerwone czapki, ubranych w kaftany bez rękawów i długie czerwone spodnie. Uzbrojeni byli w muszkiety i topory. Na sztandarach mieli duży krzyż.

Pisarz miejski czeladzki, Łukasz Twardziszewski napisał o tym przemarszu wojsk słowa: „O tey armieji i companii siłaby trzeba pisać, chronikarzom to poleciwszy”.

* * *

2 lipca 1697 roku zjechało do Czeladzi 1500 przedstawicieli szlachty polskiej z kasztelanem wileńskim Słuskim, starostą wschowskim Radoszewskim oraz kasztelanem krakowskim Jabłonowskim. Zostali oni wysłani przez biskupa kujawskiego, aby zaofiarować polską koronę księciu saskiemu Augustowi Fryderykowi II, zwanemu Mocnym. Poczet polskiej szlachty zatrzymał się w Czeladzi cały dzień, zjedzono wszystko co tylko można było dostać w mieście, po czym ta niezwykła delegacja ruszyła w dalszą drogę do Tarnowskich Gór.

2 lata później, 27 lipca, stanął w czeladzi August Mocny z ogromnym dworem i liczną szlachtą, przeklinając deszcz, który go stale prześladował w podróży. Pośród ulewy powitała go Rada Miejska z burmistrzem na czele. August Mocny miał odpowiedzieć: „Przyszedłem do Was, opuszczając moje kraje i moją ojczyznę, z miłości ku Wam, nie w tym celu, aby być dla Was ciężarem, ale dlatego, aby przywieźć Wam moje dostatki, moje bogactwo, moją potęgę i wszystko co ode mnie zależeć będzie, aby sławę i cześć Waszego narodu według sił pomnażać, zwalczając nieprzyjaciół królestwa, a przede wszystkiem wrogów chrześcijaństwa”.

* * *

28 kwietnia 1807 roku władze powiatu siewiersko-lelowskiego, do którego wówczas należała Czeladź, rozlepiły w mieście odezwy w sprawie obchodzenia rocznicy 3 Maja. Jak pisano, „zbliża się dzień sławny, dzień święta Narodowego, pamięć którego raz tylko publicznie obchodzono po utracie Ojczyzny naszej, przez cnotliwych Polaków w ich sercach tajemnie zawsze święconą była, to jest dzień 3 Maja 1791 roku. Nie potrzeba by zapewne Szanowni i Szlachetni Obywatele miast do was tej odezwy czynić i zachęcać do uroczystego obchodzenia tego dnia. Naród bowiem polski nie mógł jeszcze zapomnieć dnia roku tego, od którego miał liczyć lata swojej krajowej szczęśliwości, którego Europa dotychczas nie zapomniała. Czyliż ma ten dzień pamiętny, tak święty, ozięble teraz przeminąć? Nie! Obchodźmy w tym powiecie to święto z pewną uroczystością i radością, nie wzywani od żadnej władzy krajowej, lecz własną zachęceni wolą. Niech w każdym mieście, w domu każdego obywatela, w stanie biednego rolnika święconą będzie pamięć tej ustawy, która wszystkich mieszkańców z ziemi polskiej węzłami ślubów narodowych z Ojczyzną połączyła”.

W Czeladzi zorganizowano Komitet Obchodów 3 Maja, na czele którego stanął proboszcz parafii ks. Jakób Krupiński oraz starsi miasta. Samo święto obchodzono bardzo radośnie. Do południa Czeladzianie ze sztandarami cechowymi i orkiestrą pomaszerowali do Będzina, a po południu świętowano w Czeladzi. Uroczyste nieszpory odprawił ks. Wawrzyniec Cachulski, proboszcz będziński. Po nabożeństwie ruszono na rynek, gdzie obywatel Jan Rączaszek wygłosił przemówienie. Wieczorem na okolicznych wzgórzach młodzież zapaliła sobótki.

* * *

W 1817 roku przeprowadzono spis posiadłości Wolnego Miasta Czeladzi. Miasto liczyło 245 domów mieszkalnych, w tym murowanych 13, drewnianych 232, krytych gontem 205, słomą – 40, chałup dymnych – 32, z kominem z gliny lepionych – 10, z kominem murowanym – 203. Własnością magistratu było 8 domów, z których 2 murowane. Jan Kanty Brański posiadał gorzelnię murowaną. Wójtostwo Dziedziczne posiadało karczmę zbudowaną z drzewa, z podcieniami, która stała przy rynku. Kapelania była zbudowana z drzewa, kryta gontem.

* * *

22 listopada 1818 roku ogłoszone zostało rozporządzenie Aleksandra I, Cesarza Wszechrosji, Króla Polskiego, wydane 18 marca 1817 roku, na mocy którego przy każdej parafii miał być powołany dozór kościelny, składający się z kolatora proboszcza i 3 parafian. Dozór kościelny miał czuwać nad reperacjami kościoła, cmentarza i plebanii, zarządzać funduszami zebranymi na rzecz kościoła. Zebrania dozoru miały się odbywać pod przewodnictwem kolatora, a uchwały zapadać większością głosów.

* * *

W 1830 roku w powstaniu listopadowym wzięli udział Czeladzianie, bracia Tomasz, Wojciech, Antoni i Szczepan Kipińscy. Jeden z ciężko rannych oficerów powstania, p. Lubowiecki, znalazł schronienie u mieszczanina czeladzkiego, Jana Koniecznego. Po dwutygodniowym leczeniu w Czeladzi został przewieziony do Bytomia.

* * *

Od 1860 roku rozpoczęły się poszukiwania węgla w Czeladzi i okolicy. Powstały pierwsze szyby na Syberce i Piaskach. Kilka lat później zbudowano pierwsze kopalnie.

* * *

Po wybuchu powstania styczniowego w 1863 roku przybył do Czeladzi por. Chmieliński z Legii pułkownika Janowskiego, który werbował ochotników do powstania. Zgłosili się Czeladzianie: Stanisław Kipiński, Ogłódek, Łukasz Trząski, Wojciech Wróbel, Stanisław Wróbel, Jan Duliński, Dobrzyński, Wartek. W Czeladzi zawiązał się również Tajny Komitet Powstańczy, który zajął się czynnym werbunkiem do powstania. Po upadku powstania rząd rosyjski ukarał Czeladź odebraniem praw miejskich i przyłączeniem do gminy Gzichów. Prawa miejskie odzyskała Czeladź dopiero w 1915 roku.

* * *

W 1890 roku powstało w Czeladzi Towarzystwo Akcyjne Zakładów Górniczo-Przemysłowych „Saturn”. Zostało założone przez kapitalistów łódzkich z Karolem Scheiblerem na czele i nabyło od księcia Hugo Hohenlohe kopalnię „Saturn”, kopalnię rudy żelaznej i galmanu, gospodarstwo rolne i leśne w powiecie olkuskim i będzińskim. Wkrótce Towarzystwo wybudowało w Czeladzi szpital, który od 1898 roku służył wszystkim mieszkańcom. Pierwszym lekarzem w tym szpitalu był dr Suchodolski.

* * *

W ruchu wolnościowym w latach 1905-1914 Czeladź brała bardzo żywy udział. Jak pisze Kantor-Mirski, mieszczaństwo wyrobione społecznie, z zapałem pomagało bojowcom, przemycało bibułę, broń, a nawet bomby, zaś przed procesem starachowickim i częstochowskim, setkami przeprowadzało przez granicę działaczy polskich zagrożonych zesłaniem na Sybir, katorgą lub szubienicą. Byli wśród nich m.in. Arciszewski, Sulewicz, Aleksander Malinowski, Prausowa.

Wielką pomoc okazywała polskim bojownikom kopalnia „Saturn”, a zwłaszcza jej pracownik, człowiek – legenda, Paweł Piotr Dehnel. On to kilkakrotnie przeprowadzał przez granicę marszałka Józefa Piłsudskiego jako „Ziuka”, Walerego Sławka jako „Wandę”, Piotra Nasiłowskiego i wielu innych.

W pamięci najstarszych mieszkańców

W latach międzywojennych Czeladź wyróżniała się wśród innych miejscowości Zagłębia Dąbrowskiego. Można napisać, że była miastem dość charakterystycznym. W kalendarzu z 1935 roku nieznany autor, na pewno jednak mieszkaniec miasta, dość krytyczny wobec swoich ziomków, wspomina, że w jego miejscowości przeszłość żyje z teraźniejszością. Małe, niskie, drewniane, wapnem bielone i zmurszałe ze starości chatynki ocierają się bokami o większe, murowane domy, gdzie w odróżnieniu od sąsiadów-obywateli, „historycznych” potomków dawnych mieszczan czeladzkich, ulokowali się „przybysze” z dalekich stron czy pobliskich wsi, którzy przybyli za chlebem i pracą do tutejszych kopalń węgla, tworząc w ich obrębie kolonie robotnicze, a z biegiem czasu – dzielnice, zmieniając powoli przez usuwanie odległości i budowę nowych domów i ulic wygląd obecnej Czeladzi.

Autor słusznie podkreśla, że życie miasta przez całe wieki skupiało się na wzgórzu, wokół kościoła. Tu znajdował się od niepamiętnych lat rynek, a od niego promieniście wychodziły krótkie uliczki. Dalej znajdowały się mury, biegnące wzdłuż ulic Krzywej, Podwalnej i Zamurnej. Dalej autor wspomina, że jeszcze przed czterdziestu laty Czeladź miała wygląd dawnego polskiego miasteczka. Czarowała każdego uroczą zadumą podcienionych domów o swoistej linii form, o typowo polskiej konstrukcji dachu. Charakterystyczny był ratusz w środku rynku oraz ogromna, o wygodnym podcieniu stara karczma, pokryta łamanym, wysokim dachem, w której sieni parokonnym wozem można było bez mała nawrócić. Całe uliczki, jak Zamurna, były zabudowane szeregowo ustawionymi mieszczańskimi domkami, w których pod okapem wisiały obrazy św. Floriana.

Natomiast ok. 1935 roku (czasy, kiedy żył autor wspomnianego kalendarza), już pierwszy ogólny rzut oka na miasto wystarcza, by dostrzec kontrast między centrum – domami i ich rozmieszczeniem w pobliżu kościoła, w obrębie starego rynku, a resztą dzielnic. Tu, zakreślona ulicami Zamurną, Krzywą, Podwalną i Nadrzeczną leży kolebka starej Czeladzi. Tu znajduje się rynek ze starym ratuszem, stare charakterystyczne domki, kręte i wąskie uliczki. Tu znajduje się kościół i wszelkie urzędy, jak magistrat, poczta, sąd, komisariat Policji Państwowej. Tu również ma siedziby poważna część organizacji miejskich.

Ta część miasta góruje nad innymi. Nie tylko z powodu ruchliwości, ale właśnie ze względu na swoje górzyste położenie, skąd w różnych kierunkach spadają pochyło ulice łączące starą Czeladź z innymi częściami miasta. Na południowy wschód ulica Reymonta zbiega się na skrzyżowaniu z Milowicką i mostem Saturnowskim, łączącym je z Kolonią „Saturn”, ulicą Kopalnianą i kopalnią „Saturn”. Po drugiej stronie Brynicy, płynącej wzdłuż ulicy Milowickiej, rozciąga się tak zwany Łęg, dalej na wzgórzu pokrytym kępą drzew, gdzie ongiś stała „latarnia morska” rzucająca światło na rozlewne wody Brynicy, jest dziś prochownia, a obok niej stadion sportowy, a za nini Nowa Kolonia, przylegająca z jednej strony do kopalni, a z drugiej – do ulicy Elektrycznej, w poprzek której rozciąga się wielki most przecinający ulicę Bytomską, łączący Czeladź ze Śląskiem.

Nie tylko domy i nazwy ulic składają się na żywą historię miasta. Tworzą ją również ludzie. Nie tylko ci, którzy już odeszli i śpią snem wiecznym na cmentarzu czeladzkim, położonym między ulicami Reymonta, Nowopogońską i Cmentarną, ale także ci żywi, pamiętający przeszłość, znający z opowiadań czasy dawniejsze. Autor pisze, że gdy zima przyjdzie i wieczór wcześnie zapadnie, a ogień wesoło na kominku buzuje, usiądzie taki pochylony wiekiem staruszek i zacznie opowiadać, jak to za jego, panie, czasów bywało albo za czasów jego, panie, dziadka, o których mówił mu jego ojciec, jak to działo się pięknie na świecie. Nie tak, jak dziś. Ot, w taki jak i dziś wieczór, panie, szło się do starej karczmy, co hań stała, kaj teroz nie ma nic, ino pusty plac koło Makowskiego, spotykało się tam znajomych i krewnioków, siedło się z nimi przy śliwowicy albo inszej małmazyi i piło się, panie, gadało i piło. Tak, tak, dziś insze czasy, insze trunki, insze ludzie. I grzychu więcyj…

Miasto Czeladź wiele widziało, wiele przeżyło chwil wspaniałych – pisze dalej tenże anonimowy autor kalendarza. W swych skromnych domach gościło niejednego dostojnika, niejeden hufiec zbrojny przeciągał przez jego wąskie i kręte ulice. Widziało królów i królowe, poczty znacznych panów, będących tu przejazdem, zatrzymujących się dla odpoczynku. Zacne to grodzisko zamieszkiwali ludzie o szczerych jak złoto sercach. Z wiekowych swych tradycji nic nie uronili, zachowali wszystkie swe zalety i wady. Przechodziły wieki, miastem miotały różne burze i różne miasto przechodziło koleje – czeladzianie pozostawali tacy sami. Dumni i hardzi, zawzięci i nieustępliwi aż do ostatecznych granic, a przy tym wszystkim szczerzy jak złoto, gdy z serca do nich mówiono i serce im okazano.

Nie musimy zgodzić się z tym, co autor pisze o mieszkańcach grodu. Czeladzianie, według niego, zawsze wynosili się nad innych. Z dawien dawna też nazywa się ich „Szwedami”, nie z racji pochodzenia od Szwedów, którzy podczas potopu tu byli, ale dla ich uporu. Upór ten uwydatnił się zwłaszcza w procesie o ziemie nad Brynicą, który trwał przez całe wieki. Z powodu uporu Czeladzian miasto pozbawione zostało szansy rozkwitu; według budowniczych kolei warszawsko-wiedeńskiej (1856 roku) linia miała przebiegać przez Czeladź, ale niestety, mieszkańcy nieufnie odnieśli się do prac „jeometrów”, a na koniec zwołali zebranie i po burzliwych obradach odrzucili projekt. Linia pobiegła przez mniej znany wówczas Sosnowiec, zapewniając miastu wspaniały rozwój.

Wśród wielu uwag jest i ta, że Czeladzianie przybyszów nie cenili, pragnęli żyć własnymi radościami i troskami, bez wtrącania się innych. Na obcego mówili, patrząc nieprzyjaźnie: „czudży”. W karczmie, gdy do koła tańczących dołączył ktoś obcy, wśród obecnych dał się słyszeć pomruk: „szmyckiem go, bo to czudży”. Intruz szybko lądował na ulicy. Nawet w kościele, gdy ktoś obcy zajął miejsce w ławce, to go usuwano jako „czudżego”. Wymawianie „s” i „c” jako „sz” i „cz” należało, według czelaszian, do dobrego tonu. Kto lepiej potrafił „czedzić” lub „szeplenić”, ten cieszył się większym poważaniem.

W tymże kalendarzu znajduje się również inne wyjaśnienia faktu, że czeladzian nazywa się Szwedami. Otóż, jak opowiadają starzy ludzie, po najeździe Szwedów na Polskę kilku z nich po wojnie pozostało w Czeladzi. Trudno powiedzieć, czy osiedlili się dobrowolnie, czy też byli jeńcami. Dość, że byli między nimi rzemieślnicy, szewcy. Potrafili szyć buty o innych fasonach, z cholewami, które bardzo spodobały się zamożnym mieszczanom. Wieść o ich umiejętnościach szybko rozeszła się po okolicy. Idący więc zamówić u nich buty, pytani przez znajomych, dokąd idą, odpowiadali: do Szwedów, czyli do szewców osiadłych w Czeladzi. Po jakimś czasie określenie to przylgnęło do wszystkich mieszkańców Czeladzi. I do dzisiaj jest w modzie